'Haal jezelf weg van het middelpunt'

Er is nog maar weinig ruimte gemaakt in de literatuur voor 'onze' verhalen, en daarmee bedoel ik 'verhalen die niet Vlaams zijn'. Er wordt óver ons schreven, vaak op een stereotype manier. Mensen met een migratieachtergrond die zelf hun verhaal mogen vertellen: het is nog steeds een zeldzaamheid.

Een eerste stap, voor jullie als schrijvers of als deel van een minderheid in het algemeen, is om zélf jullie verhaal te vertellen. Door duidelijk te maken dat anderen dit niet voor jullie hoeven te doen. Iedereen die een verhaal vertelt, vertelt dit vanuit het eigen perspectief, het eigen frame, de eigen gevoelswereld. Hoe nobel de intenties ook zijn: als je anderen jouw verhaal laat vertellen, zal het resultaat altijd onvolledig zijn. 

Men gebruikt vaak de uitdrukking 'de minderheid een stem geven': dit is onzin. Iedereen heeft een stem. 'Een stem geven' is dus onvoldoende. Plaats maken voor andere verhalen is een stap verder en tegelijkertijd het minimum. Emancipatie van boven naar beneden opleggen is niet voldoende. Je hoeft anderen niet te zeggen wat goed voor hen is. Emancipatie gaat om de ruimte krijgen om te spreken. Emancipatie gaat over het zelf aangeven wat je nodig hebt. 

De manier waarop er op Deburkanisation is gereageerd, zegt veel over de gemoedstoestand van het publieke debat wanneer we als gemeenschap over onderwerpen als de hoofddoek praten. Als kunstenaar heb ik met de kortfilm enkel een spiegel willen voorhouden over hoe eenzijdig wij kijken naar de beslissing van een vrouw - in de kortfilm krijgt de vrouw zelf een stem, zij spreekt tot ons - om een hoofddoek te dragen, wat wij niet gewoon zijn. Het project was volledig fictief, met een fictief personage en een fictieve tekst. De reacties op het filmpje waren veelzeggend: er bestaan dus nog wel degelijk taboes.

We hebben een hele duidelijk opvatting over waarin we geloven, wat voor ons gendergelijkheid is. Een vrouw die zich sluiert, beantwoordt niet aan dat idee. Wij gaan ervan uit dat een vrouw die zich sluiert als vanzelfsprekend wordt onderdrukt. Alsof een vrouw die zich sluiert niet voor zichzelf kan spreken, al bij voorbaat geen eigen stem heeft. Dat is een heel gevaarlijk iets. 

In mijn geval vroeg men zich af of ik, bij de creatie en uitvoering van dit artistiek project, wel een schrijver was, of het überhaupt fictief was en of ik vanuit mijn hoedanigheid als Marokkaanse kunstenares geen propaganda voerde voor een ideologie die de goddelijke wet, de Sharia, laat primeren op het burgerlijk recht. Dit is een bijzonder zware aantijging om te lezen als jurist. Als schrijver werd ik gestript van het recht om fictie te maken en vanuit de verbeelding iets te vertellen over onze samenleving. 

Als schrijfster met Marokkaanse achtergrond, is je achtergrond het eerste wat men ziet. Het is heel moeilijk om te bewijzen dat je als Marokkaans-Belgische schrijver de tools beheerst om literatuur te schrijven, de non-fictie te ontstijgen en voorbij te gaan aan het autobiografische. Vrouwland is heel goed ontvangen, maar je zag in een aantal recensies ook dat men in de war was. Ik word vaak aangeduid als allochtoonse schrijfster, maar wat is dat dan? Schrijf ik Allochtoons? Allochtoons is geen taal. Ik schrijf in het Nederlands en ik schrijf over situaties die wij hier vandaag meemaken, in onze samenleving.

Het probleem is dat sommige recensenten en lezers mijn werk letterlijk nemen. Ze zeggen dat ze na het lezen van mijn debuut het gevoel hebben 'de' Marokkaan eindelijk te kennen en te weten hoe hij in elkaar steekt. Als je over een vrouwelijk personage leest, weet je toch ook niet hoe 'de' vrouw in elkaar steekt? Als je deze simplificatie extrapoleert, wil dit ook zeggen dat er een grote verantwoordelijkheid op mijn schouders rust. Vanuit de veralgemening zou ik eigenlijk enkel leuke Marokkaanse personage mogen opvoeren, want het risico dat een minder fijn personage wordt gezien als representatief voor de hele gemeenschap is bijzonder groot. 

'Haal jezelf weg van het middelpunt' is een citaat van ee Amerikaanse filosofe en juriste Martha Nussbaum. Je bent niet het centrum van de wereld, ook als schrijver niet. Er bestaan evenveel waarheden en wereldbeelden als mensen. Je hebt je eigen geschiedenis, je eigen gevoelens, maar er kan evenzeer iemand anders in het middelpunt staan. Dan krijg je een heel ander verhaal. Literatuur kan die andere verhalen verbeelden.

Literatuur schept het kader waarin we de wereld kunnen beleven door de ogen van iemand die compleet van ons verschilt. Het is de plaats waar er ruimte is voor nuance. Nuance vind je niet meer in de media of in het publieke en politieke debat, waar de eenzijdigheid welig tiert. Door het lezen van literatuur kom je in contact met andere levensverhalen dan het jouwe. Je hoeft het niet altijd eens te zijn met een personage, je hoeft het zelfs niet sympathiek te vinden, maar simpelweg het inzicht dat er andere manieren van kijken mogelijk zijn, het opbrengen van begrip voor andermans drijfveren, is genoeg.

Als schrijver heb je de mogelijkheid om het leven van iemand anders te verbeelden en zo het empathisch vermogen van de lezer te prikkelen. 

3 leestips over racisme en inclusiviteit:

• Zwijg, allochtoon, Rachida Lamrabet (2017, EPO)

• Between the world and me, Ta-Nehisi Coates

• Het werk van Martha Nussbaum over religieuze diversiteit

En nog een extra tip: Voor deBuren schreef Rachida Lamrabet twee Radioboeken: Kikker en Het meisje en de kat, die je hier kunt beluisteren.