Voor wie spreken critici eigenlijk?

‘Maar is kunst nu zo belangrijk?’ Tijdens het vurig en gepassioneerd pitchen van mijn ideeën rond het toegankelijker maken van kunst en cultuur werd ik met deze vraag geconfronteerd. Ik wil me excuseren bij de persoon die deze vraag stelde, aangezien je op mijn gezicht duidelijk kon aflezen dat ik dacht: ‘Hoe durf je dit aan mij te vragen?’ Ik stond daar dus compleet verbijsterd. Toch antwoordde ik netjes: ‘Kunst is een deel van het leven, een deel van ons mens-zijn.’

Ik moest daarbij denken aan de invloedrijke feministe en cultuurcriticus bell hooks, die van haar studenten diezelfde vraag kreeg: ‘Does art really matter?’ In haar antwoord benadrukte hooks de transformatieve kracht van kunst. Ze illustreert dat ook door te wijzen op hoe kunst historisch gezien gebruikt werd als een instrument van onderdrukking tijdens koloniale en imperialistische veroveringen.

Kunst werd vaak toegeëigend of vernietigd om mensen hun vermogen om te creëren en dus ook hun culturele identiteit te ontnemen. Volgens hooks is het proces van onderdrukking compleet wanneer een volk zijn verbinding met kunst en creativiteit verliest. Dus ja, kunst is belangrijk en omdat het zo belangrijk is, wil ik er vandaag een serieus gesprek over hebben.

Ik ben al sinds kinds af aan bezig met kunst: ik ging naar de tekenacademie, volgde toneellessen en pas later merkte ik dat het creëren en performen als kunstenaar zijnde niet voor mij was. Ik genoot er meer van om in het publiek te zitten en kunst te aanschouwen, ze te bestuderen en analyseren en in gesprek te gaan met kunstenaars over hun werk. 

Stap voor stap vond ik mijn weg in de culturele scene. Ik ontmoette jonge, getalenteerde kunstenaars van verschillende achtergronden en tijdens onze gesprekken raakte ik geïnspireerd door hun verhalen, hun werken, en hun vernieuwende ideeën. Ik zag hoe zij tegen de stroom in roeiden naar een kunstwereld die hen niet per se verwelkomd had.

Toen dacht ik bij mezelf: ‘Deze verhalen verdienen het om gehoord te worden.’ De werken, de ervaringen en vooral de aanwezigheid van deze jonge kunstenaars uit gemarginaliseerde gemeenschappen moeten zichtbaar zijn. Ze moeten vastgelegd worden in de vorm van interviews, recensies, analyses, … omdat ze anders simpelweg niet bestaan in het grotere kunstlandschap. En zo begon ik mijn podcast ‘Behind The Frame’. Een platform waar deze jonge kunstenaars openlijk konden spreken over hun werk, waar kunst op een toegankelijke manier werd besproken, en waar iedereen mee kon denken en spreken over kunst.

Ik volgde daarin het idee van kunstcriticus John Berger. Hij verzet zich tegen wat hij de 'mystificatie' van kunst noemt. Daarmee verwijst hij naar hoe de traditionele kunstgeschiedenis en kunstkritiek onnodig ingewikkeld en elitair worden gepresenteerd, wat de toegang voor het algemene publiek bemoeilijkt.

Zo wordt er hoofdzakelijk gefocust op de esthetiek van een kunstwerk: de technische uitvoering, vormgeving en visuele aantrekkingskracht. Terwijl de culturele, sociale, politieke en economische context van het werk wordt genegeerd. Dat resulteert in het idee dat je een expert, een kunst- of cultuurcriticus, moet zijn om kunst te begrijpen en dat kunst niet begrepen kan worden door de gewone mens.

Hoewel ik de waarde en het belangrijke werk van kunst- en cultuurcritici absoluut erken, wil ik ze wel herinneren aan de oorsprong van hun functie. Als we teruggaan in de geschiedenis, zien we hoe kunstkritiek ooit een populistische praktijk was, waarbij critici werden gezien als stemmen van het volk. Ze traden op als de woordvoerders voor kunst en cultuur en gidsten het publiek met hun deskundige meningen op een begrijpelijke manier door het culturele veld.

Critici kregen daarbij de vrijheid om onbevooroordeeld hun werk te doen, maar met verloop van tijd ontwikkelde deze vrijheid zich tot een soort absolute macht, waardoor hun toon en benadering steeds elitairder werd. De kunstkritiek werd daardoor normatief en exclusief, vaak overheerst door een wit, ouder, hoogopgeleid en mannelijk perspectief.

Dat zien we terug als we kijken naar wie er in de Lage Landen over kunst spreekt, schrijft en denkt. Dat zien we terug als we kijken naar welke kunstenaars keer op keer geïnterviewd worden, welke expo’s in de spotlights komen te staan en welke werken als goed of minder goed worden beoordeeld.

Vandaag kunnen we dat eenzijdige perspectief niet langer verantwoorden. Met de opkomst van een nieuwe golf aan kunstenaars. Neem nu fotograaf Mous Lamrabat, die meesterlijk de traditionele Marokkaanse esthetiek vermengt met moderne westerse iconografie. Of de afropera die Gorges Ocloo voor volle zalen opvoerde. Er is een dringende behoefte aan critici die niet alleen het visueel aspect in acht nemen, maar ook voeling hebben met de culturele en historische contexten en de bijhorende gevoeligheden begrijpen.

Wanneer deze contexten worden verwaarloosd door de normatieve westerse kunstkritiek, kan dat leiden tot onrechtvaardige beoordelingen van het werk. Elke criticus is feilbaar, dat weet ook kunstcriticus Boris Grojs: ‘Wie dan ook iets over kunst beslist, kan fouten maken.’ Toch kan een diversiteit aan stemmen voorkomen dat er een enkele waarheid ontstaat over deze werken.

Ook verdienen deze gemarginaliseerde kunstenaars dat er gesproken wordt over hun werken en dat die niet alleen beschreven wordt zoals nu vaak gebeurt. Hun werken verdienen het om geanalyseerd te worden, zo niet is dat een verlies voor de rijkdom van onze culturele dialoog. En laten we niet vergeten: cultuur en kunst zijn o zo belangrijk.

Foto: Marianne Hommersom