‘Eigenlijk zijn we allemaal onbetrouwbaar’

Inhoudsopgave

1. Inleiding

2. Literatuuroverzicht

3. Discussie en analyse van data

4. Conclusie

5. Literatuurlijst

6. Bijlagen

1. Inleiding

deBuren nodigde Luanda Casella uit als een van de vier sprekers tijdens de schrijfresidentie omdat zij een van de toonaangevende theatermakers in de Lage Landen is. (Zie bijlage 1 voor haar biografie en de Literatuurlijst voor een overzicht van eerdere ontmoetingen.) De manier waarop zij hedendaagse politieke kwesties in haar werk binnenbrengt, zonder in te boeten op artistieke waarde, is volgens deBuren relevant voor alle makers die zich ontwikkelen, ook buiten de theaterwereld.

De ontmoeting vond plaats op dinsdag 9 juli 2024, op een moment dat de residenten al één week in de Franse hoofdstad beleefden, ongeveer tijdens de helft van hun residentieperiode. Na een Libanese maaltijd, genuttigd op de picknickbanken van de Fondation Biermans-Lapôtre in de Cité Universitaire van Parijs, spraken Casella en de residenten elkaar ruim twee uur. Het gesprek vond in het Engels plaats, omdat dit de taal is waarin Casella gewend is zich uit te drukken over haar werk (alle citaten dus in eigen vertaling).

Het is de bedoeling om met dit verslag een indruk te geven van de thema’s die aan bod kwamen en de interactie die ontstond tussen Casella en de residenten. Wegens de strakke vorm van het verslag kan dat natuurlijk niet chronologisch en volledig. Het is de bedoeling u, de lezer, met deze inleiding te motiveren om door te lezen. Maar eigenlijk mag ik u niet aanspreken, excuses. En al helemaal geen ‘ik’ gebruiken’. Enfin, een geformatteerd verslag van een boeiende avond!

2. Literatuuroverzicht

Het is relevant om mee te geven dat Luanda Casella in Brazilië, waar zij geboren werd, theater studeerde. ‘Maar in mijn tijd had ik daarmee niet veel meer perspectieven dan de meid spelen...’ Ze verhuisde naar België en rolde in de wereld van spoken word en werd deel van een jazzgroep in Groningen. ‘Ik vertrouwde er niet op dat ik deel van de bestaande orde zou worden, dus zocht ik strategieën om iets voor mezelf te creëren, om een plek op te eisen.’ Bij het voorstellen van haar praktijk focust Casella op de theaterprojecten die ze na deze periode maakte, toen zij al bijna veertig was. In al deze projecten vertrekt ze vanuit bestaande formats, die beperkingen voor het schrijven inhouden.

2.1. First is the Worst

Tijdens een onderzoeksproject in Brussel, kwam ze het idee van Gilles Deleuze tegen dat je niet lineair over verhalen moet denken. Dit gegeven prikkelde haar om voor het eerst haar werk conceptueel te benaderen. Ze wilde een verhaal maken dat je in een loop kon laten afspelen, waarbij de toeschouwer dus op ieder moment vastgehaakt moet worden. Casella werd geïnspireerd door Duizend-en-één nacht, waarbij een vrouw zichtzelf redt met cliffhangers, en de narratieve theorie van Italo Calvino. Het format van First is the Worst is een ondervraging, van iemand die onmiddellijk bekent dat ze de verteller is. Casella brengt een deel van de tekst (zie bijlage 2).

2.2. Short of Lying

In deze performance volgt Casella de narratieve structuur van een TED-talk. In zulke motiverende praatjes wordt normaal gezien gebruik gemaakt van de narratieve structuur van het heldenverhaal: de verteller doorstaat uitdagingen en komt die als winnaar te boven. In Short of Lying is de verteller echter een slapeloze, die aan slaappillen verslaafd raakte en daardoor allerminst betrouwbaar is (cf. infra: De onbetrouwbare verteller).

De TED-talk benoemt de hele tijd de narratieve technieken die gebruikt worden, maar bevredigt vervolgens niet de verwachtingen. ‘Zelf als je je publiek vertelt wat er gaat gebeuren, bouwen dopamine en oxytocine zich op in het lichaam. Als de pay-off dan uitblijft, is dat bijzonder frustrerend’, grijnst Casella. Een resident vertelt dat een vriend dit als bijverdienste doet: erotische verhalen met cliffhangers schrijven en lezers laten betalen voor het vervolg.

2.3. Killjoy quiz

Voor haar theatershow Killjoy Quiz putte Luanda Casella uit het werk van Sara Ahmed, die onder andere The Killjoy Manifesto schreef. Haar idee is dat mensen die buiten de norm leven en klagen over de gevestigde orde, weggezet worden als pretbedervers, killjoys. Ahmed eigent zich deze term toe en stelt dat we allemaal killjoys moeten worden, als we willen dat er iets verandert.

Om deze ideeën over te brengen op een publiek, grijpt Casella terug naar een vorm waarin kennis een rol speelt: de tv-quiz. De deelnemers, twee zwarte vrouwen, krijgen vragen in categorieën als White fragility en Rape songs from the 90s, maar gaandeweg blijkt dat het niet veel uitmaakt of je de quiz wint. Weetjes kunnen opdreunen betekent niet dat je de complexiteiten erachter doorgrondt. ‘Hoewel de show veel theorie behandelt, wilde ik dat het grappig zou zijn. Ik heb uit mijn spoken word-ervaring geput en betrek het publiek bij de show. Er was ook een boekje te koop met alle quizvragen en literatuurreferenties.’

2.4. Ferox Tempus en Elektra Unbound

In haar volgende twee theaterstukken transformeert Casella de formats van de videogame en de auditie. Hiermee zegt ze respectievelijk iets over de klimaatcrisis en de exploitatie van lijden op de social media. Dit zou uitgebreider aan bod kunnen komen in dit verslag, maar eigenlijk staat veel hiervan goed uitgelegd op de website van Luanda Casella (zie Literatuurlijst). Uiteindelijk is het voor een waarheidsgetrouw verslag belangrijk om de bespreking van de thema’s nu aan bod te laten komen? Zodat u, excuseer, de lezer graag doorleest (en de bezoekerscijfers op deze website meevallen)?

3. Discussie en analyse van data

Luanda Casella houdt ervan te praten over haar werk; ze geeft les aan het KASK in Gent en deelt met haar studenten graag methoden en denkkaders. De residenten maken daarvan dankbaar gebruik om haar uit te vragen over haar praktijk en haar leven daarnaast.

3.1. Breken met formats

Uit het Literatuuroverzicht (cf. supra) en Casella’s commentaar hierbij, kunnen we besluiten dat zij telkens een bestaand format aanwendt om het te corrumperen en zo een maatschappelijk of narratief-technisch punt te maken. De achtergrond hiervan is dat Casella onderzoek deed naar de kracht van verhalen en de politieke impact die ze kunnen hebben.

‘Schrijf je je met die methode niet in in een traditie die je niet wil reproduceren’, vraagt een resident zich af. Casella ziet het niet zo: ze zoekt telkens een andere formule uit die ze naar haar hand zet. ‘Ik zou kunnen blijven werken in een format dat voor mij werkt, maar ik beweeg daar telkens net vandaan. Mijn werk drijft me in het leven; ik hoop dat ik steeds beter word en dat ik ook de wereld een beetje beter kan maken.’

Het gesprek gaat door over de ironie die Casella in haar werk gebruikt: is dit een manier om kritiek een stapje voor te blijven? Dat denkt de theatermaker wel: ‘Ironie is moeilijker te raken dan sarcasme. Het is ook handig dat niet iedereen ironie oppikt: zo kun je kritiek leveren en veilig blijven. Ook kunstenaars die regimes in vraag trekken, grijpen er vaak naar terug.’

3.2. Persoonlijke dimensie

Een residente die zelf moeder is, vraagt zich af of Casella anders in haar praktijk staat omdat zij kinderen heeft. Casella wil vooral niet dat het moederschap haar hele identiteit wordt. ‘Ik ben het geworden, maar ben soms jaloers op schrijvers die vrijer zijn. Tegelijk stimuleren mijn kinderen me in mijn werk: ik wil dat ze weten dat ik maatschappelijk iets wil veranderen met mijn werk.’

‘Speelt hoop een rol in je werk rond ecologie?’ vraagt een andere resident. Casella staat niet enorm hoopvol tegenover de klimaatcrisis waar we in terechtkomen. Maar haar antwoord op zulke vragen is speculatie: hoe zullen we als samenleving omgaan met de crisis? ‘Er zit ook hoop in de humor in mijn stukken,’ meent Casella, ‘al gebruik ik de lach soms ook om het publiek open te zetten en dan toe te slaan, met iets over trauma bijvoorbeeld!’

3.3. De onbetrouwbare verteller

Een belangrijke literaire trope waar Casella onderzoek naar deed en die ze in quasi al haar werk laat terugkomen is de onbetrouwbare verteller. Ze toont de residenten een collectie boeken met vertellers die de lezer, bewust of onbewust, misleiden (zie bijlage 3). Opvallend is dat deze hoofdpersonages vaak grappig, slim en entertainend zijn. ‘Deze vertellers drukken de lezer op het hart hen te vertrouwen, maar tegelijk zijn ze duidelijk onbetrouwbaar omdat ze dronken zijn, fanatiek, onwetend, immoreel… De verantwoordelijkheid ligt dus bij de lezer, als die hierin meegaat.’

Casella houdt van de ambiguïteit van dit type verteller. ‘Je kunt op een ironische manier politieke thema’s aankaarten, net wat ik wil doen met mijn werk. Ik ga hiervoor vaak op zoek naar een lelijk kantje van mijn eigen persoonlijkheid en ik vergroot het uit. Eigenlijk zijn we allemaal onbetrouwbaar.’ Zo ook de schrijver van dit pseudo-academische verslag, die een beetje vast loopt in het format, maar nu ook niet meer terug kan en moedig doorpent.

3.5. Werken binnen het systeem

Casella vertelt ook over het maakproces, in samenwerking met de acteurs, dramaturgen, technici en de huizen waarvoor ze werkt. Het NTGent organiseert vergaderingen over haar werk waar zelfs de boekhouder aanschuift, zodat iedereen betrokken is. ‘Kun je nog wel kritisch tegenover een instelling staan, als je voor hen werkt?’ vraagt een resident. Meerdere residenten worstelden met het maken van een opdrachttekst voor het Mauritshuis, een museum met een koloniale geschiedenis.

Casella vindt het een moeilijke kwestie. Ze erkent de problemen binnen de huizen waarvoor ze zelf werkt: ‘Kunsthuizen profileren zich als progressief, maar als er problemen ontstaan zijn ze dat niet. En het publiek en personeel zijn vaak nog erg wit, waardoor er geen rekening gehouden wordt met iedereen.’ Tegelijk stelt ze zich de vraag wie echt vrij is: je hebt instellingen nodig. Haar keuze is om kritiek te leveren via haar werk, en daarin enige onafhankelijkheid af te dwingen, en als het moet een killjoy te zijn.

4. Conclusie

• Op twee uur kun je bijzonder veel thema’s, referenties, artistieke processen bespreken.

• Casella is benieuwd geworden naar het presentatiemoment van de residenten op 19 oktober; zij komen op hun beurt graag naar Elektra Unbound kijken, dat dit najaar nog speelt.

• Het academische verslag is misschien niet de beste vorm voor een weergave van een auteursontmoeting. Volgende keer een ander format!

5. Literatuurlijst

Websites

• Alle verslagen van de ontmoetingen met sprekers tijdens de schrijfresidentie in Parijs

• De website van Luanda Casella, met een overzicht van haar producties

Vermelde lees- en kijktips

Over spelen met narratieve structuren:

• Walter Benjamin – The Storyteller

Over klimaatliteratuur (onderzoek Ferox):

• Octavia Butler – Parable of the Sower

• Amitav Ghosh – The Great Derangement

• David Wallace-Wells - The Uninhabitable Earth

Over ironie:

• Wayne Booth – The Rhetoric of Fiction

Over de onbetrouwbare verteller:

• James Phelan – Narrative as Rhetoric

• Seymour Chatman – Stories and Discourse

• Harry G. Frankfurt – On Bullshit

• Ryan Holiday – Trust me, I’m Lying

Over camp:

• Susan Sontag – On Camp

Reeksen waarin personages theoretisch spreken (hilarische absurditeit!):

• Bojack Horseman

• Tuca & Birdie

6. Bijlagen

Bijlage 1: biografie Luanda Casella

Bijlage 2: fragment uit First is the Worst

Bijlage 3: boeken met een onbetrouwbare verteller