‘Ik wil me niet neerleggen bij een wereld waarin de kansenkaarten al voor de geboorte geschud zijn.’

‘Intersectionaliteit is onontkoombaar: bekwaam je erin!’

In de jaren 1980 trok Wekker als jonge onderzoeker naar UCLA in Los Angeles, een beslissing die haar denken fundamenteel veranderde. Gender, ras, klasse en seksualiteit zijn de vier ‘grammatica’s van het verschil’ en in Nederland werden deze thema’s in aparte onderzoeksdomeinen bestudeerd. ‘Maar al deze grammatica’s werken samen met elkaar en spelen een rol in hoe we waarde toekennen in onze samenleving, bijvoorbeeld ook aan romans!’ Na haar terugkeer uit de VS heeft Wekker er steeds naar gestreefd dat intersectionele denken binnen te brengen en uit te dragen in haar werk, zeker als hoogleraar Gender en Etniciteit aan de Universiteit van Utrecht.

‘Iedereen leert raciaal te denken, dus dat moeten we allemaal afleren.’

Een ander inzicht dat Wekker opdeed bij de terugkeer uit de Verenigde Staten, was dat het tolerante, progressieve zelfbeeld dat Nederland heeft als het op ras aankomt helemaal niet strookt met de werkelijkheid. ‘Na vijf jaar in de VS was ik gechoqueerd over het gemak waarmee racisme de vrije loop kreeg in gesprekken of in de media, zonder dat iemand er bezwaar tegen aantekende.’ Ze koos er bewust voor om haar boek Witte onschuld in 2016 eerst in het Engels te publiceren, uit vrees dat haar woorden anders de grond in gestampt zouden worden zoals dat eerder was gebeurd met het werk van Philomena Essed.

 Voor Witte onschuld onderzocht Wekker hoe ras ingeplant is ons denken, voelen, associëren… Het is volgens haar een diep verankerd gedachtegoed dat ons handelen richting geeft. De Palestijns-Amerikaanse filosoof Edward Said noemde deze patronen ‘het culturele archief’. De meeste Nederlanders zijn zich hier echter niet van bewust. ‘Het land heeft 400 jaar een imperiaal rijk gehad waarin ras is uitgevonden om volken van kleur ondergeschikt te maken, maar er wordt amper les over gegeven!’ Wekker besluit dat we sinds de zestiende eeuw nooit in het reine zijn gekomen met onze visie op ras, maar die wel op dagelijkse basis uitdragen. ‘Veel Nederlanders maken zich wijs dat het kolonialisme niets met hen te maken heeft, maar we zijn allemaal opgezadeld met raciaal denken en moet dat actief ontleren.’

‘Als je schrijft is het je plicht om je er rekenschap van te geven hoe divers onze samenleving is en oude ideeën en beelden over ras niet steeds nieuw leven in te blazen.’

In de universitaire wereld zag Gloria Wekker vaak dat studenten die schrijvers van kleur willen bestuderen voor hun scriptie daar geen toestemming voor kregen, omdat zulke schrijvers niet tot de canon gerekend worden of omdat docenten geen expertise over hen hebben. Wekker is teleurgesteld in het Nederlandse canonbeleid. Bij een recente herziening is de Surinaamse schrijver en verzetsstrijder Anton de Kom dan wel toegevoegd aan de lijst, maar Wekker vindt dat niet voldoende. ‘De Nederlandse cultuur is de Nederlandse cultuur geworden door het kolonialisme en dan heb je één zwarte man in je canon?’

Wekker is er allergisch voor als auteurs, vaak witte mannen, over andere culturen schrijven en zich daarbij beperken tot stereotypen. ‘Schrijvers als Joost Zwagerman en Robert Vuijsje, bijvoorbeeld, werden vooruitstrevend en taboedoorbrekend genoemd omdat ze een zwart personage gebruikten. Dat vind ik onzin: zij bliezen het culturele archief weer leven in, terwijl je jezelf en je blik moet durven te bevragen als je voor zo’n perspectief kiest!’ Wekker verwijst naar het concept ‘double consciousness’ dat W.E.B. Du Bois ontwikkelde; het houdt in dat als je als zwarte in een witte samenleving rekening moet houden met zowel met je eigen bewustzijn als met dat van de dominante bevolkingsgroep. ‘Dit principe is asymmetrisch, want het gaat niet op voor witte mensen,’ stelt Wekker, ‘die hoeven niets over zwarte mensen te weten om een succesvol leven te hebben!’ Zij roept de schrijfresidenten op om daarover na te denken en een standpunt over in te nemen. Pas met kennis van de niet-dominante cultuur kun je volgens haar op een goede manier schrijven over onze diverse samenleving.

‘Het doet me minder pijn om essays te schrijven dan poëzie.’

Gloria Wekker staat bekend om haar academisch werk, maar schrijft ook poëzie en proza. Het was altijd moeilijk om die stem ruimte te geven naast haar academische stem, maar nu ze met emeritaat is, kan het. Onder andere wil ze het verhaal neerschrijven van een Surinaamse grootmoeder. ‘Het wordt een mixed genre: deels auto-etnografie, deels historische roman.’ Ook schrijft Wekker vaker poëzie, waarvan ze enkele Engelse fragmenten brengt. Die vorm staat het haar toe om over ongrijpbare zaken te schrijven. ‘In mijn essay verdedig ik één bepaald manier van kijken en daar heb ik dan veel woorden voor. Maar in poëzie moet je spaarzaam met je woorden omgaan. En omdat elk woord noodzakelijk is, snijdt die vorm dieper.’

‘Het is onvoorstelbaar dat je nu pas ansichtkaarten en jeugdboeken met zwarte personages kunt kopen.’

Gloria Wekker ziet positieve veranderingen in de samenleving, maar ook nog veel werk. Zo vindt ze dat we alles in het werk moeten stellen om ervoor te zorgen dat de huidige kijk op de betekenis van ras niet wordt overgebracht van generatie op generatie. ‘Geef kinderen al in de kleuterklas les over intersectioneel denken!’ Alleen door kennis en bewustzijn, stelt Wekker, kunnen we een taal ontwikkelen om het over deze kwesties te hebben.

Ze moedigt de discussie rond dekolonisatie dan ook ten volste aan. Met haar ervaringen uit de eerste antiracistische golf in Nederland eind de jaren 1970, staat ze de jonge garde bij met raad en daad. De sociale media zorgen ervoor dat deze golf anders is. Alles gaat snel en de actievoerders zijn niet meer afhankelijk van instituties om iets te organiseren. ‘We moeten hen soms wat tot rust aanmanen’, lacht Wekker. ‘Niet alles moet morgen gebeuren, als Rutte belt hoef je niet onmiddellijk op te draven.’ Ook initiatieven als ‘Wit huiswerk’ vindt Wekker hoopgevend, ze gelooft in bondgenootschappen.

Regelmatig doet Wekker een gedachte-experiment en beeldt ze zich het leven na de dekolonisatie in. Ze hoopt dat we dankzij een gemeenschappelijkheid ooit alle tekortkomingen in onze maatschappij kunnen overstijgen. In de tussentijd blijft ze daarvoor vechten: ‘Ik wil me niet neerleggen bij deze wereld, waarbij de kansenkaarten al voor de geboorte geschud zijn.’

Leestips

‘Open je ogen voor de samenleving waarin je leeft,’ zei Gloria Wekker tijdens het gesprek met de schrijfresidenten. Aanknopingspunten daarvoor gaf ze ten overvloede:

•  Philomena Essed schreef in 1984 al Alledaags racisme, waarin ze als een van de eersten onderzoekt wat voor racisme Afro-Surinaamse en Afro-Amerikaanse vrouwen ondervonden in Nederland en de VS. In 2018 verscheen een herziene editie. Essed is ook een van de samenstellers van het boek Dutch Racism.

• Wekker citeert uit het essay ‘Home’ van Toni Morrison: ‘Ik heb nooit geleefd, noch iemand anders, in een wereld waar ras geen rol speelde. Zo’n wereld, vrij van raciale hiërarchie is meestal beschreven als een droomlandschap, als Eden, als utopisch.’

• Het begrip ‘cultureel archief’ komt uit het werk van Edward Said. Hij analyseerde hoe in zeventiende en achttiende eeuwse Britse romans de geesten rijp gemaakt werden voor het imperialisme. Het imperialisme  moet als de bepalende politieke horizon voor de moderne Westerse cultuur gezien worden. Als buitenstaander kon Said dit in vraag stellen, onder andere in zijn werk Culture & Imperialism.

• Het idee van ‘double consciousness’ werd door W.E.B. Du Bois geïntroduceerd in The Souls of Black Folk uit 1903. De tekst is integraal te lezen op Project Gutenberg. 

• Als het gaat over het onderzoeken van je eigen positie in de wereld raadt Wekker de essays van James Baldwin of Karin Amatmoekrim aan.

• Uiteraard biedt ook het werk van Gloria Wekker zelf een dieper inzicht in deze stof. Witte onschuld. Paradoxen van kolonialisme en ras is een goed startpunt voor dat zelfonderzoek.