‘Een boek dat iedereen goed vindt, dat is toch gegarandeerd een kutboek?’

Schrijf, lees, leef

‘Je moet als schrijver je stem wetten’, meent Tom Lanoye. Bij het ontwikkelen van zijn eigen stijl liet hij zich inspireren door tal van genres en auteurs. Hij las in zijn studententijd zeer veel, bijvoorbeeld Hugo Claus en Paul Snoek, en probeerde vervolgens stukken in hun stijl te schrijven. Eens de stem van je literaire idool kopiëren zou hij iedereen aanraden, ‘maar daarna wel wegsmijten hé!’

Wat Lanoye ook kopieerde in zijn studententijd, waren dichtbundels in eigen beheer, dankzij de toen revolutionaire Xerox-kopieermachine. Met de ondernemersgeest die hem met de paplepel was ingegeven, bracht hij best wat exemplaren aan de man en versierde hij een interview bij de krant Vooruit. Lanoye voelde zich gedreven om voor zijn dertigste een dichtbundel, een roman, een verhalenbundel, een toneelstuk, een verzameling kritieken én een solovoorstelling de wereld in te werpen, terwijl hij daarnaast nog in de horeca werkte om genoeg geld te verdienen. ‘Ik was panischer om 30 te worden dan ik was om 60 te worden.’

Hij betwijfelt of hij een jonge auteur die aanpak vandaag zou aanraden. ‘Het nadeel van mijn maniakale plan om zo veel voor mijn dertigste te doen, is dat ik vrienden verloor. Je zou een driedubbelleven moeten hebben: één om te lezen, één om te leven en één om te schrijven.’

Leer teksten uit je hoofd

Retoriek is een enorm belangrijk instrument in Lanoyes proza en poëzie. Hij wil teksten schrijven die bekken en vindt het geweldig om ze te brengen, bij voorkeur uit het hoofd. ‘Voordragen uit je eigen werkt helpt je om de muzikaliteit van je teksten te versterken en uit te breiden.’

De moeder van Lanoye, over wie hij schrijft in Sprakeloos, was een amateuractrice. ‘Tot mijn veertiende dacht ik dat het heel normaal was dat een moeder hartaanvallen fingeerde om een discussie te beëindigen.’ Als kind overhoorde hij haar bij het instuderen van haar rollen, waarna het lezen van theaterteksten een constante in zijn leven werd. Hij begrijpt niet dat het genre zo weinig gelezen wordt: ‘in theater liggen de sleutels tot onze cultuur!’

De klassieken rekent hij tot de grote literatuur, maar uiteraard kwam ook het werk van Shakespeare, van wie Lanoye vele teksten bewerkte, aan bod. Bij zulke herwerkingen staat hij erop om creatief te zijn en te putten uit dialecten en de populaire cultuur. Lanoye vindt dat je je traditie moet kennen, maar die daarna ook lustig omver mag werpen: ‘Shakespeare is een vakman, geen monument.’

Aanvaard dat niet iedereen het goed zal vinden

Lanoye heeft een trucje om zich niet te veel aan te trekken van slechte besprekingen: op voorhand zijn eigen meest vileine recensie schrijven. Daar kan zelfs de negatiefste recensent niet aan tippen. Hij heeft geleerd dat je als schrijver niet alle verschillende smaken, verwachtingen en opvattingen kunt invullen: ‘Stel dat je iets schrijft dat iedereen goed vindt: dat is toch gegarandeerd een kutboek?’

Lanoye neemt geen blad voor de mond als hij het heeft over de stilistisch inwisselbare verhalen die hij vaak ziet verschijnen. Hij vindt dat schrijfopleidingen auteurs vooral moeten helpen zoeken naar een eigen stem, in de plaats van hen in een bepaald stramien te dwingen. Lanoye roemt de diversiteit aan disciplines en ambities in de groep en moedigt iedereen aan om vooral die eigenheid te bewaren: ‘vind je stem en schrijf wat bij je past’.

Een mening die hij wel zeer hoog acht, is die van zijn vaste redacteur Anni Van Landeghem: ‘een goede redacteur is zeldzamer dan een goede auteur.’ Lanoye raadt iedereen aan om op zoek te gaan naar een redacteur die veel van taal kent, veel gelezen heeft en jouw werk goed kent. ‘Zij durft in een manuscript vier bladzijden te schrappen met als opmerking: “ontiegelijk saai!”’ In het begin van zijn carrière werd hij bang van kritiek op een tekst waar hij zo lang aan gewerkt had, nu geniet hij van het bijschaven van zijn teksten.

Trek al eens een lijst van de muur

In de zomer van 2019 zou Lanoye samen met Chokri Ben Chikha optreden in de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal en Letteren (KANTL), tot ze een staatsieportret van Leopold II aan de muur zagen hangen. ‘We probeerden de lijst los te wrikken, maar die zat vast’. Lanoye sprak zich achteraf uit tegen de aanwezigheid van het portret, maar ook tegen de manier waarop de Canon voor de Nederlandstalige Literatuur in Vlaanderen gepolitiseerd wordt. De lijst met Leopold werd uiteindelijk verwijderd uit de zaal.

Een stunt als deze kenmerkt Lanoye en hij vindt het ook belangrijk om zich als auteur te mengen in het debat: ‘Je moet je verhouden tot actuele zaken.’ Kunst is, wat hem betreft, de vijfde macht.

Bewandel je eigen pad

Meermaals vraagt Lanoye zich af ‘wordt dit niet te veel bompa vertelt?’ en meermaals herhaalt hij dat auteurs hun eigen pad moeten bewandelen. Wie niet de aandrang voelt om op een podium te springen of zich te mengen in het publieke debat, moet dat volgens hem zeker niet doen. ‘Kunst maken is in deze economische logica an sich al bijna subversief.’

Lanoye huivert ervan dat hij soms door het beleid wordt aangehaald als voorbeeld van de auteur-ondernemer. ‘Ik ben een literaire Andy Warhol en combineer van alles, maar ik ga dood bij het idee dat ze mijn verhaal gebruiken om ander kunstenaarschap te diminueren.’ Lanoye vergelijkt een beginnend auteur met een startup en pleit dan ook voor de financiering van jong schrijverschap met subsidies. ‘Als je kijkt naar wat door fondsen geïnvesteerd is in generaties schrijvers, dan is de opbrengst – ook de economische – groot.’

Als hij terugkijkt op zijn carrière ziet Lanoye drie belangrijke succesfactoren: hij vond zijn stem, hij had de juiste mensen in zijn omgeving en hij geloofde dat hij van schrijven zijn beroep kon maken: ‘ik heb mezelf altijd beschouwd als schrijver; ik wist dat ik het was.’ Lanoye beëindigt de ontmoeting met een magistrale toegift uit ‘Edwaar the king’. De bibliotheek wordt een theaterzaal en de toeschouwers hangen aan de lippen van Edwaar. ‘Ik ben een mislukt acteur in het lichaam van iemand die hopelijk niet al te slecht schrijft’, vertelde Lanoye eerder op de avond. Geloof hem niet op zijn woord.

Kijk- en leestips:

• Proef ook van 'Edwaar the king', waarvan Lanoye een fragment bracht in De Wereld Draait Door.

• Paul Snoek, Hugo Claus, Hans Lodeizen: Tom Lanoye kent zijn Pappenheimers.

• ‘Als je één theaterstuk leest, lees dan Hamlet. Hij is er eerste moderne mens op de scène.’