Drakentanden, zieltjes-zonder-zorg, fijnproevers en worst. Uit Stellenbosch een allegaartje voor stem en virginaal met twee intermezzo’s plus historisch bijgeruis
Marlene van Niekerk
Oor draketande, soetjiespoepers, fynproewers en wors. ʼn Stellenbosse allegaartjie vir stem en regopklavier met twee intermezzo’s plus historiese bygeruis
Oor draketande, soetjiespoepers, fynproewers en wors. ʼn Stellenbosse allegaartjie vir stem en regopklavier met twee intermezzo’s plus historiese bygeruis
Prelude.
Draketande – Andante narrante
‘Daar’s ʼn dorpie wat ek ken daar tussen die blou berge/En die lower van die eike oor die straat.’ Hierdie aanvang van ʼn liedjie deur die bekende liriekskrywer Koos Kombuis is reeds ʼn aanduiding van die parogiale sfeer van wit Stellenbosch. In ʼn lig ironiese, outobiografiese trant word die studentelewe in Stellenbosch voorts voorgestel as ʼn gefuif en ʼn gevry, ‘die hele lewe was ʼn bring en braai’. Vergeleke by die polities gemobiliseerde gees wat indertyd by die Universiteit van Kaapstad geheers het, skets die liedjie ʼn kinderlike en naïewe prentjie wat met klein variasies vier dekades later nog steeds op die dorp van toepassing is. Daarby word die dorp, al staan die oudste Universiteit van Suid-Afrika hier, deur vele inwoners en besoekers hoofsaaklik geassosieer met wyn, kos en Kaaps-Hollandse gewels. Deur sy skilderagtige ligging en relatiewe isolasie, (sommige sal sê dis ʼn voorstad van Oranjezicht), is dit egter ʼn dorp wat uitstekende insig bied in die historiese ontwikkelingstrajek van die mensesoort wat sigself hier in die sestienhonderds aan die onderpunt van Afrika, toegerus met Bybel, perd, planne en geweer, as die Lig van die Suide gepresenteer het – en wat sigself vervolgens in die persoon van die sestienjarige raaskal Hendrik Biebouw met twyfelagtige oormoed en in weerwil van die Nederlandse koloniale owerheid, op ʼn besope naweeksaand, in Maart 1707, vir die eerste keer by die Kompanjiesmeul op Stellenbosch tot ‘Afrikaander’ verklaar het (Giliomee, 2003: 22).
Onder verskillende ideologiese formasies het, deur die eeue heen, die metamorfose van hierdie ‘Afrikaander’ sigself voltrek: vanaf nedersetter tot agtereenvolgens, vryburger, slawehouer, dorpstigter, volksmoeder, teologiese kweekskoolleraar, universiteitsgrondlegger, Christelik- Nasionale broederbondprofessor, koorleier, eerste minister, digter, Sanlam en volkskasdirekteur, Krygkor-ingenieur, weermagkapelaan, taalbul in die laaste loopgraaf en oplaas, korporatiewe Big Man van die globale neo-liberale finansiële kapitalisme. Die jonger generasie wat hulle op Stellenbosch bevind, en waarvan ’n groot persentasie in handels- en aktuariële wetenskappe studeer, hou tot vandag toe die lawaaierig-fuifende Biebouw-tradisie in stand. En inderdaad hoef ʼn mens ook nie slegs die ideologiese formasies te ondervra om die metamorfoses van hierdie Afrikaner te probeer verstaan nie. Mens kan ook die materieelste van alle kulture, naamlik die kulinêre kultuur, raadpleeg, ten einde insig te verwerf in sy opkoms, heerskappy en ondergang.
Die etende Afrikaner van Stellenbosch en die fases van sy evolusie is in hoë mate ondersoek werd. Benewens sy kulturele argiewe, institusionele notules en letterkunde, sal dit ook sy maag-inhoud wees – sy vullissakke, ou yskaste, en stortingsterreine wat paleo-antropoloë oor ʼn paar duisend jaar in staat sal stel om hom te identifiseer as Homo Bolandiendus Stellenboschianus.
U sal miskien vra, waarom so sinies oor die spulletjie? Die mengelmoes mense van Europese afkom was ook maar deur die historiese noodlotsmagte geselekteer en tydens die periode van die blind-gierige Nederlandse koloniaal-merkantiele ekspansiedrif halsoorkop hier neergelaat. Soos Kadmos se draketande is hulle skeepvrag vir skeepvrag deur die VOC en die Here XV11 hier ingesaai ter wille van die oprigting en handhawing van ʼn Kaapse verversingstasie. Hulle moes, synde aangeland uit die woeste bare, hulleself ʼn houding gee in ʼn onbegryplike wildernis. Hoe anders kon hulle dit doen as deur, by wyse van spreke, ʼn hoed op te sit, die omgewing te verken, die fontein te vind, die bedreiginge te identifiseer, die vlag te hys, die fort (met skietgate) te bou, die sloot te grawe, die heining op te rig, te bid, ʼn dagboek te begin en elke dag te vra: wat sal ons eet?
Intermezzo
Die onnutsige teoloog – Scherzo, tempo di sturb de neighbor
Daar is die staaltjie van die vrysinnige Stellenbosse teoloog wat in die sewentigerjare in ʼn onbewaakte oomblik die volgende fantasie op sy vrome studente losgelaat het. Stel u voor, jonge liede, het hy glo gesê, dat ons, ter wille van rus, vrede en geregtigheid in die wêreld nie alles doen wat ons as mense kán doen nie. Ons kán ons windmeulens gebruik om planke te saag en seilskepe te bou en na ander lande vaar om ons handel uit te brei maar ons kies om dit liewer nie te doen nie, ons kán, hier in Afrika aangeland met berede magte die wildernis kleim, riviere en valleie in ons taal benoem, die inboorlinge onderwerp, kranse en vlaktes tem en paaie, damme en kerke bou, maar ons laat dit liefs agterweë, ons kán die heidene kersten, maar ons besondig ons eerder nie daaraan nie, ons kán goud diamante en staal uit die grond laat grawe met goedkoop arbeid om ons staatskas te verryk, maar ons doen graag afstand van die vermoë. Ons kán straaljaers, missiele en pantserwaens bou, maar ons vermy dit by voorkeur. Ons kán mense sistematies tot ons ondergeskiktes maak, hulle inperk tot afsonderlike gebiede en hulle die stemreg ontsê, maar ons doen dit liewer nie. Ons kán elke dag diere teel met die doel om hulle dood te maak en hulle vleis te eet, ons kán botter, konfyt en kaas op ons brood eet, maar ons weerhou ons van sulke uitspattinge met goeie rede – naamlik om aan ons gulsigheid, selfsug en heerssug te probeer ontkom. Op dié manier sou ons miskien God se raadsplan en bedoeling met die mens nader op die spoor bly.
Volgens oorlewering het daar tydens hierdie teen-historiese verkondiging unisone krete van protes in die lesingsaal opgegaan en die teoloog moes met sy papiere dwarrelend en sy jas onvasgeknoop teen die winterse dag, hals oor kop uit die lesingsaal vlug met ʼn trop raaskallende student op sy hiele. Klagtes van godslastering en heiligskennis is volgens oorlewering by die bestuur van die teologiefakulteit ingedien en die hele dorp was vir weke daarna in rep en roer.
Tydens sy tugverhoor sou die teoloog homself glo verder geïnkrimineer het deur die gebruik van ironie. Hy het naamlik beweer dat hy nou pas begryp dat God vir alle praktiese doeleindes na die beeld van die Stellenbosser geskape is: hy was ʼn volksplanter, ʼn slawehouer, ʼn grondlegger, ʼn beskawer, ʼn handelaar, ʼn kerstener, ʼn wingerdboer, ʼn ontginner (van kalk, warmwaterbronne, landbougrond) en eksploiteerder (van arbeid), ʼn burokraat, ʼn volksleier, ʼn goewerneur, ʼn generaal, ʼn eerste minister, ʼn lewensgenieter en veral ʼn fynproewer en wynkenner. Daarmee, het die teoloog gesê, begryp ons dat syn en moraal op Stellenbosch nog altyd volledig met mekaar saamgeval het, dat die werklikheid hier volgens die wit inwoners presies behoort te wees soos wat dit in feite is en was en daarom: lank lewe die status quo.
In ʼn roekelose bui het die professor glo ook nog in ʼn gesprek na afloop van die tugverhoor aan drie van sy mededosente voorspel dat sy slotsom ʼn halwe eeu later deur polities onbetrokke universitêre kompleksiteitsteoretici herhaal sal word. Volgens hulle, het hy beweer, sou die werklikheid ʼn ingewikkelde selfregulerende sisteem wees wat alle menslike handelinge in sigself opneem in uiters langsame, vir ons ondeursigtige, prosesse; alles sou goedkom as elkeen bloot elke dag sy ding doen en sy brood belê met soveel as wat hy kan bekostig. So ʼn siening, sou volgens die teoloog neerkom op ʼn gevorderde wysgerige weergawe van daardie ou volkswysheid, naamlik dat die meule van God langsaam maal – ʼn spreuk wat volgens hom deur vorige geslagte ook as die volgende waarskuwing opgeneem is: moenie alte entoesiasties pleit vir snelle maatskaplike verandering nie, dit sal vanself gebeur, stadigaan, en dinge sal verander wanneer die tyd daarvoor deur die Voorsienigheid voldoende geryp is.
Volgens omstanders het die drie toehoorders teen dié tyd hulle ore toegedruk uit vrees vir kontaminasie maar die professor was op dreef en het vry geïmproviseer, sy das in sy hand en sy bril op sy voorkop. Die ryping van die tyd, het hy voorgestel, is ʼn materiële een, soos bepaal deur vrye menslike keuses, nie iets voorbestem deur die Hoër hand nie en wel omdat die langsame meul van die een allerhoogste God nie die enigste meul is nie. Daar is ook die meul wat die meulenaar besit. En die meulenaar se brood, is die ander (wat die sekel swaai en die koringsakke dra) se dood. Sodra die brood/dood dinamiek goed op gang is, het hy verduidelik, verskyn daar onvermydelik ook twee gode; die god wat met orrelbegeleiding in die moederkerk in die middedorp geloof word en die ander god wat in die bedompige sinkgeboutjie in Kayamandi sy ore uitleen aan die jammerklagtes van die miserabeles van die aarde. Hulle lyk verskillend, het hy gesê maar hulle is een en dieselfde, naamlik die Seun van God wat in die evangelies vertel dat hy nie net met die heil en die liefde kom nie maar ook met die swaard van stryd.
Prelude
Draketande vervolg – Andante narrante ma col pugno
Geen spoor bly vandag in Stellenbosch nog oor van die destyds uitgeskopte teoloog se insig in die waarde van selfdissipline, ʼn praktyk van selfvorming deur onthouding, uitgestelde gratifikasie, askese, en afsondering nie, volgens hom die grondslag van alle groot kulture. Vandag nog is die effekte van hierdie drie eeue lange proses van koloniaal-parogiale gulsigheid te sien, enersyds in die weelde waarin die boonste klasse nog steeds en toenemend lewe en andersyds in die voorkoms van massale armoede, verloedering, siekte en honger onder die swart en kleurling bevolkings in die Stellenbosch-omgewing.
Op die vraag of daar vandag invloedryke uitgesproke denkers is wat die Stellenbosse jongmense op hierdie verbande en verre historiese oorsake wys, wat die verskynsel probeer teoretiseer in terme van die etologie, klassestryd, adaptiewe evolusieleer, sisteemteorie of Actor Network Theory, is die antwoord ongetwyfeld bevestigend. Stellenbosch is internasionaal bekend as ʼn vooraanstaande universiteit met talle gespesialiseerde sentra en institute wat hierdie kwessies in verskillende kontekste van ondervraging navors. Maar die effek van hierdie navorsing op die algemene sfeer en tonus van die universiteitsgemeenskap is grotendeels miniem. Oppervlakkig beskou lees die Universiteitsomgewing as ʼn kraal van soetjiespoepers waar ʼn apolitiese en onbewuste studenteliggaam volgens die korporatiewe model as ‘kliënte’ en ‘kennisvennote’ bedien word.
Tot vandag toe vertoon die dorp ook byna onveranderd die ruimtelike ordening van Apartheid, met ʼn wit dorp in die sentrum, buiteliggende swart en bruin townships, daaromheen ryk wingerdlandgoedere waar arbeiders dikwels nog in nypende armoede leef. Mens sou kon wys daarop dat indien daar, in so ʼn relatiewe klein dorp waar soveel ryk, studerende en geleerde mense gekonsentreer is, in al die dekades niks kon verander aan die basiese ongelyke inrigting van die lewens van die inwoners nie, dit onwaarskynlik is dat dit op enige ander plek in Suid-Afrika kan gebeur (vgl. Ewert, 2013: 255-268).
Intermezzo
Die ou meulsloot – Allegro bisbigliando
O opvang van weerlose water uit voorhistoriese valle, o saamloop van takke tot ʼn springende stroom, o saadryke skuime in vlokke op varre, o blêr van die rietbok, hoes van die luiperd, rivierkos van die dolende klein mensestamme, o gerug van die anker en die pikhouweel, o die stomp verkenner in die weerlose vallei, die veldkornet te perd met die kykglas uit sy knapsak wat die vleiroos nader ruk, o pluishoed van die goewerneur, o daghregister waar hy skryf: ‘Eylantje omstroomt met verse water rontsom met hooge boome beplant’, o eerste gemesselde vloeigang, o amber in emmers in die gewelwitte Laan, o sluise van Mostertsdrift, o die leibeurt vir die vryburgerspampoen, o kappende meulwiel met ysere range, o meel, o brood, o mame se kindjie, die voete van die slawevrou gelawe in die sloot, o saad van Lage Oost-Indische kers uit haar roksome gelek, o kinders moenie in die water mors nie, die ou mense wil dit drink, o, groot gemaal van die opgaardam, o slootversorging liefdevol deur die miljoenêrs van Rowanstraat, o stuk vir stuk gedempte dorpse watergang, o oorbrugde, blaarbevaarde, beslaapte en besoedelde walle, o liedjie van die blomverkopers wat mens soms nog in die rondte waan, o suikerkanne, speldekussings, o waar’s die smouse aan die sykant van die Rynse kerk daar teen die sitwal van die ou meulsloot? Stellenbosch die roep mens, maar weet mens of jy bly of gaan?
Minuetto
Van grooteet tot fynproe – Allegro strepitoso
Dit is op Bolandse dorpe waar die eenvoudige eetgewoontes van die agtiende en negentiende eeuse platteland tenietgegaan is. Waar mens elke dag op die omringende plase dinge soos wurgpatat, stadige intrap (dik boontjiesop), melksnysels, ʼn poek vet en ʼn homp brood geëet het om vol te kom, was dit in die blink dorpe ʼn saak van eer om ʼn ‘goeie tafel’ te hou. Maar wat beteken ʼn goeie tafel op Stellenbosch as jy dit nie voor die oë van jou rivale kan tentoonstel nie?
Mens dink aan die passasies in Verkenning waar Karel Schoeman die fenomeen van ‘Grooteet’ uitvoerig beskryf. In die hoofstuk oor Stellenbosch skryf hy uit die perspektief van die Nederlandse reisiger oor die leefstyl van die dorpenaars, oor: ‘(D)ie groot huise in hul tuine, verskole agter bome, waar die vertrekke altyd koel en skaduagtig is, die voetval van die slawe, die kwistige vertoon. Die protserigheid en die opsigtigheid, die oordadige maaltye…’ (Schoeman, 1996:113). Tydens die bruilofsmaaltyd is die jong man verbyster deur die skottels kos wat deur die slawe opgedra word en die manier waarop die mense ‘(uit)reik om te sny en te skep en hulle borde vol te laai: kerries en pasteie en gebraaide vleis en hoenders, en ’n hele gebraaide vark wat onder algemene toejuiging opgedis en van tafel na tafel rondgedra word’ (Schoeman, 1996:129).
Hierdie uitbeelding van Schoeman skyn geen skrywerlike fantasie oor die vroeë Bolandse gewoontes te wees nie. In haar boek Die geskiedenis van Boerekos 1652-1806 haal H.W. Claassens in haar hoofstuk oor die Kaapse gemeenskap tussen 1707 en 1806 uit ʼn brief uit 1710 aan van die man van die kleindogter van Jan van Riebeeck: ‘’t is of de Caab van vretten en suypen aan malkander hangt’ (Claassens, 2006:115). Dienooreenkomstig skryf Cornelis de Jong in sy reisjoernaal van 1791-1797 oor die Kapenaars: ‘Over het geheel ken ik geen menschen, die sterker eten, sterker drinken en meer slapen’ (Claassens, 2006:115). Lady Anne Barnard berig oor die ete wat sy in 1797 op Wellington aan huis van ene Benjamin Weigt geëet het, dat dit behalwe rys, ook ’n Kaapse ham, die goedgestopte agterkwarte van ’n wildsbok, twee eende, kerriehoender, ertjies, boontjies, kool, ’n slaai met twee dosyn hardgekookte eiers versier, gebakte vla, verskeie pasteitjies en aarbeie as nagereg ingesluit het (Claassens, 2006:116).
Mens wil amper sê, dat as dit so gegaan het op Wellington, mens liewer nie wil weet tot watter eksesse Homo Stellenboschianus in staat was nie. Volgens Claassens was die vertoon en standbeheptheid in die Kaap en omgewing onder andere veroorsaak deur die voorbeeld van die hiërargies geordende VOC. Die tafel is gesien as ʼn plek waar die gasheer sy stand en rykdom as ’n onafhanklike en gesaghebbende persoon kon demonstreer. Die kulinêre vertoon was aan die ander kant miskien ook ’n reaksie op die ontberinge wat die mense aanvanklik in die eerste dekade van die verversingstasie gely het. Verder sou dit ʼn nabootsing kon wees van die rykmanstafels in agtiende-eeuse Europa, waar die aantal geregte wat aangebied kon word tydens ʼn ete, wetlik beperk moes word (Claassens, 2006:116).
’n Interessante fase in die metamorfose van ‘Die ou soort’ Afrikaner wat hou van sy rondebord met verskillende soort kos, sy potjiekos en sy braaivleis, is dié van die hoogdorpse fynproewer. Sy verskyning gaan gepaard met sy vestiging as lid van die hoër middelklas en die politieke mag van sy party en dit gebeur op Stellenbosch in die sestiger en sewentigerjare. Die fynproewer is ’n glanspersona van die volk en sy kos is volkskos maar in ʼn glorieuse modus. In die voorbeeld wat ek wil behandel is hy ook nog voorsien van ’n glinsterende vetrandjie Bolandse bellettrie. Hy is lid van ’n selfbewuste groep eters en kokers wat mekaar onderling formeel respekteer. Die groep noem sigself ’n ‘gilde’, en die gilde beliggaam ’n wil tot die bestendiging van die outentieke en die eiendomlike.
Die kookboek met die veelseggende titel So eet ons in Stellenbosch (voorts SEO) uitgegee in 1979 deur die Fynproewersgilde ter geleentheid van die driehonderdjarige bestaansviering van hulle dorp, dien as voorbeeld van kulinêre selfdoding, nie net vanweë die verbeeldingloosheid van die resepte en die saai taaltjie waarin hulle opgeskryf is nie, maar ook vanweë die idee van ’n ewige herhalingswaardige tradisie. Behalwe die ‘verewiging’ van ’n essensiële Stellenboschkos, vervul die Fynproewersgilde se boekie al die funksies van ideologie, naamlik verhulling, verdraaiing en reïfikasie.
Die resepte word, om mee te begin, ingedeel onder die seisoene. Die kostradisie van Stellenbosch word voorgestel as diep gerym met die ritmes van die natuur. Die natuursanksie word aan Stellenboschkos toegedig deur dorpsdigter D.J. Opperman, die ‘scriba van die carbonari’ (Opperman, 1950:9). Die poësie van gekanoniseerde digters is, soos ons weet, op Stellenbosch slegs ’n oogknip verwyder van die Heilige Skrif. As jy ook nog ’n kanonskeppende digter is (iemand wat die Afrikaanse digkuns bloemlees vir die voorgeskrewe mark), dan is jou formulerings by kwepers en snoek niks minder nie as Blomme van die Stoofpot – hulle balanseer jou Blomme van die Baaierd en jou Blomme van die Bose met ’n outentieke en gemoedelik huishoudelike glans.
Die ‘naturalisering’ van selfwording aan die hand van die seisoene was ná van Wyk Louw se ‘Vier Gebede by Jaargetye in die Boland’ (Louw, 1936:61-66) nie nuut in die Afrikaanse poësie nie, en hoewel mens sekerlik nie hierdie ‘spitsvondige’ geleentheidsgedigte van Opperman wil vergelyk met die deinende patos deurdrenkte sonnette van Louw nie, het die twee versreekse, selfs al is die een geplaas in die gemoed van die biddende Bolandse wandelaar en die ander in die dampkring van die welgevulde Bolandse haard, iets gemeen: ons welsyn, so skyn Opperman en Van Wyk Louw respektiewelik te beweer, word in stand gehou, nie deur ons polities gewaarborgde en kapitalisties ondersteunde klasposisie nie, maar deur die onweerlegbare voorbeeld, maat en stemming van die jaargetye.
Volgens Opperman is jy in die herfs onvermydelik ‘ontspanne’ en voel jy ‘die eerste snoek (wat) in jou loop’ (SEO:5), in die winter praat jy vanself ‘met intiemer tongval’ en word in jou die klippe van die Eersterivier ‘ronder omgerol’ (SEO:19). In die somer weer ‘gloei jy van welbehae teenoor bure en besoekers’ (SEO:45). Vir die lente versin die digter ietsie stuitig om die vrome Calviniste mee te titteleer: ’n seksueel getinte voorjaarsbaldadigheid kompleet met Middeleeuse minnesangersallure – so fraai dat selfs die dominee dit sal kan waardeer: ‘Jy ....drink jong wyne op bobbejaantjies en fluweeltjies…die beskeie/ eerste proe aan die rooi punte van aarbeie.’ (SEO:33)
Die verhewe natuurretoriek waarmee Louw selfwording uitbeeld, word deur Opperman tot ’n ‘aardser’, trant gemoduleer. Die wellewendheid van die welgestelde wit Bolandse dorpenaar word veralgemeen tot ’n natuurlike standaard van menslikheid. Die fynproewers dra dienooreenkomstig hulle boek op ‘aan almal wat belangstel in ʼn goeie tafel wat onafskeidbaar verbonde is aan ons tradisionele gasvryheid.’ (SEO: kolofonbladsy).
Intermezzo
Vir ʼn stukkie brood – Largo parlando dolente
Hoeveel onse daar op hierdie pond is, kan met die minste moeite vasgestel word in die boekie Vir ’n stukkie brood, ses jaar later uitgegee deur die Afrikaanse alternatiewe uitgewery Taurus. Hier ondersoek Sandra Kriel die lewensomstandighede van plaaswerkers in die Stellenbosch-omgewing. Sy voer onderhoude met vroue in die loop waarvan ook hulle kook- en eetgewoontes ter sprake kom. Die boek was een van die eerste van hierdie soort dokumentasies wat ooit in die streek gedoen is. Dit is ’n durende herinnering aan almal wat gevange is in middelklas gemaksones, dat daar ’n uitdyende periferie van skraaparm bruin huishoudings, van alkoholmisbruik en geweld en lyding, reg rondom die witgepleisterde fynproewerskultuur bestaan .
Die volgende uittreksel uit Kriel se onderhoud met Rousie September illustreer nie alleen iets van die arm bruin mense se kombuis nie, maar ook van ’n Afrikaans wat ver verwyderd staan van die rederykery van Mosterdsdrift:
‘Ek krap my eie afval oek. Koek die afval. In die water, sterk warm water. Beespote, krap hom af. Silwerskoon. En as ek hom afsit in warm water… party mense brand hom af in die vuur, maar ek nie, hy’s pikswart, dan’s hy bitter mos, maar ek krap in die sterk warm water….Water moet koek onder die kloue dat hy los is. Moet eintlik nie baie koek nie. So tien minute moet jy hom koek. Dan moet jy hom uitslat. Wanneer jy hom baie laat koek, dan brand die poot mos vas. Sy dop, slat ek hom uit dan spoel ek hom af. Was hom spierwit. Afgewas, dan koek ek my een beespoot. Maak ek sulk. As ek afval het, dan maak ek my afval skoon. Die kop en pootjies. Maak kerrie-afval.
Skroei hom af die kop. Pens koek ek sommer dieselfde dag. Ek krap hom sterk warm af. Dis ... hoe sê hulle? vliesel binne-in. Trek die vlies uit, solank hy nog warm in die water, sterk warm is. Binnevlies, die geel vlies wat binne-in sit. Trek daai buitevlies af. Was hom af en sny hom stukkies. En ek koek vir hom. Boontjies of plein soes ek wil hê. Kerrie plein soes ek wil hê, en aartappels klein blokkies. Rys eenkant.’ (Kriel 1983:85)
By die lees van so ’n relaas voel mens dat die fynproewers hulle boek dalk ietwat nederiger kon betitel, byvoorbeeld: So eet party van ons in Stellenbosch.
Van fynproe tot grooteet vervolg – Minuetto strepitoso
Hoewel ’n uitgesproke of getematiseerde bewussyn van breuke, alteriteit, en kontradiksies nie oor die algemeen in kookboeke voorkom nie, voel die afwesige en die oorgeslaande van hierdie fynproewersboek ekstra peperig aan vanweë die illustrasies. Op die omslag kry mens, in ooreenstemming met die wellewend beskaafde ‘feestelike’ sfeer van Opperman se gedigte, tekeninge van die ‘erfglase’, die skottels en kandelare teen die agtergrond van die Pieke. Op die titelblad is daar ’n tekening van vrugte en groente op ’n broodplank in die styl van die klassiek informeel-gerangskikte cornucopia. Maar dan volg ’n reeks tekeninge wat nie, soos mens sekerlik in die sewentigerjare sou kon verwag, verwys na professore in dagpak en boere in sportbaadjies en hul gades omhang van varswaterpêrels in chintzy eetkamers nie. Die tekeninge is landelik- soetsappige voorstellings van ’n soort veralgemeende ‘vervloënheid’ waar, teen ’n geykte Kaaps-Hollandse argitektoniese agtergrond, bruin mense, uitkenbaar aan duidelike etniese fisionomiese merkers, as ’n diep geborge en volledig ‘versoende’ laer klas voorgestel word. Lieftallig verkoop hulle vis van ’n karretjie (SEO:6), soet buk hulle in die wingerdrye om die druiwe te oes (SEO:46). Benewens die reïfikasie van die koskultuur as ’n natuurgegewe, het ons hier te make met die twee ander funksies van ideologie, naamlik verdraaiing en verhulling van die materiële moontlikheidsvoorwaardes van die Stellenbosse fynproewerslewe en die politieke en klasseformasies van die tyd.
By al hierde tekens van die ‘misverstand’ waaronder die Fynproewersgilde gebak en gebrou het, wonder mens oplaas hoe fyn hulle eintlik kon proe. Aromat (9), (kommersiële) ‘kerriepoeier’ (24), margarien (31), ekstrakblokkies (38), voedselkleursel (28), vlapoeier (31), en, les bes, ʼn pakkie beesstert soppoeier, nogal in die bobotie (24), is ’n aanduiding van die fynheid van hierdie fynproewers se tonge. Dit maak dat mens hierdie boek met ’n knippie Aromat neem. Dit is ʼn voorbeeld van kulinêre amateuragtigheid, waarmee daar uiteraard op sigself niks verkeerd is nie – die kombuis is by uitstek die speelplek van die amateur – maar as dit gepaardgaan met soveel selfgelukwensing en selfoorskatting, is dit nie alleen deernis met die menslike wat by die leser gewek word nie.
Vamp till cue
Sleepy hollow tussen die berge – Slentando
Hoog bo die dorp staan die rotsige berge,
die een reg noord ʼn stekelakkedis
voortsloffend met sy kop na die see,
die ander, oos, ʼn oerbees, met ʼn stoets
gekonsentreerde kop bo groenbegroeide flanke,
daaragter die magtige Banghoekskedel
wat winter en somer die ondinklike dink.
Bo die noordoos-, suidoosklowe ʼn stolwerk
vertikaal gegroefde en geradbraakte kolosse
wat die asem van arende braveer,
in die weste heuweltoppe en glooiinge alom
en dan ʼn poek, opgestoot vanuit ʼn breë fondament,
ʼn uit die aarde geboetseerde en versteende drol
wat solied en onomstootbaar die suidekant bewaak.
Die berge, hul barbaarse gestaltes, geskets en gestileer
deur Schumacher, Van Stade, Lady Anne, kry name
wat hul dorps domestiseer, word op poskaarte be-purper
tot baroktoneel en deur landmeters, digters, komponiste
met dennewoude, ʼn kantate en ballades besweer –
Simonsberg, Bothmaskop, Banghoek,
die Tweeling Pieke, Stellenboschberg, Papegaaiberg –
massiewe uit die magma opgekolk,
onbeweeg- en onbeboubaar, onbedoeld,
vererg saam met die bobbejane
die boere en die wingerdminnende geleerdes.
Hul word beklim deur kloeke generasies, wat eeu na eeu
tydelik ontheg afkyk op die enkrustasie in die holte,
wit gepleister, rooi bedak, sy paar blou strate, sy waterslote,
klein gelui en vergeefse bolwerk wetenskap in ʼn eikbeplante raster,
die uitsaai van sy sentrumsweer in negeoë armoedsones,
Idasvallei, Cloetesville, Kayamandi, en ander vuiler afvalplekke –
loogplaas, storthoop, begraafplaas, industrie,
met die wit idiote elektries omhein op die westereinder,
die raserige uitlaatpypvervangers en wielomruilers
in garages aan die noordelike poort.
Die snode klimmers, argitekte, godbesmuiktes,
eenmaal tuis, verknies hul steeds oor soveel onbeskrede hoogtes,
al die van bo-af waargenome tussenruimtes van hul dorp,
dat eenmaal tuis hulle die heinings waardeur mens van hier
tot daar kan kyk, nie kan gedoog en presies op alle leë plekke,
as troos en as verweer, edifies op edifies, muur vir muur optrek. (1)
Rondo capriccioso
Wors – Con brio
Praat met wildvreemdes in ʼn Stellenbosse supermark en mens kan gou ʼn diagnose maak van die buurt waar jy jou bevind. Hoe waterdig sy waan en wande is, hoeseer sy illusies na buite lek, watter aspekte blote verfraaiing van sy vooroordele is en waar sy gevoelighede sit.
Neem byvoorbeeld die situasie voor die worsrak in ʼn upmarket supermark van Stellenbosch soos die Spar. Dit is ʼn heelal van stralende lig en vervul van liefde en die verbruikers daar verteenwoordig die kroon van die skepping. Maar daar is te veel wors en daar is ook te veel soorte wors en hulle name laat selfs die mees goedgelowige sterfling duisel.
Kameeldoring, Blokmanspesiaal, Helshoogte, Yuppie, Buppie, Mummie, Blog, Swartvark, Halleluja, Langbees, Short Fuse, Gourmet, Der Hirt auf dem Felsen, Incredible Connection, Koljander, Skarrelskaap, H. B. Thomskaap, Nuwe Afrikaner, Linksgemaalde, Regsgedraaide, Voortrekker, NG-Gemeente Brackenfell-Oos, Strandloper, Uitkamp, FoKof MusKiet, Binnebraai, Howzit Weber, My Boy Willy, Outeniqua, Ossewa-Brandwag, Sarie Marais, Viertrek en Ware Velskoen.
Mens sien hoe maal die mense voor die rak, oewerloos, radeloos, moederloos. Mens sien hoe vat-vat hulle aan die pakke wors, hoe wantrou hulle die name, hoe swymel hulle van momentele identifikasie, hoe weerstaan hulle die versoekings, hoe swig hulle voor die verlange na ʼn agtergelate of ʼn voorgenome self. Mens sien hoe kyk hulle op hulle horlosies, mens sien hoe bid hulle, laat hierdie wors aan my verbygaan, mens sien hoe hulle noodseine en hulpgeroep uitstuur op hulle selfone. Sommige hink op twee moontlikhede, ander is flink aan die jongleur met ses verskillende soorte, een mevroutjie hang oor haar trollie, haar sinne verbyster, haar ganse plan en voorneme gekelder deur die Babel van worsetikette.
En dis uit simpatie en uit vereenselwiging dat mens naderstaan. Want mens wil ook wors koop en jy dink, daar is geen probleem so ver of woes geleë wat nie deur innige gemeenskap en redelike konsensus opgelos kan word nie.
Jy skuifel dus tussen die skare in en takseer jou medeworskopers op hulle graad van ontreddering. En met liefde in jou hart en uit opregte meegevoel spreek jy ʼn dame aan wat veel sekerder lyk van haar saak as die meeste en ʼn stabiele uitdrukking op haar gesig het. Vaste burg, dink jy, Nederduits Gereformeerd, sy sal alles weet wat nodig is om welgetroos en salig te braai. En met die mees wellewende toon, steek jy van wal.
Mevrou, u lyk vir my na iemand wat haar wors ken, kan u iets hier aanbeveel?
Gits, trek sy daar vir haar regop of jy op ʼn kobra getrap het, haar in haar boudoir in haar vormdrag betrap het, haar kollektegeld uit die bordjie gegaps het, of voorgestel het dat sy ‘The Zipless Undertaker’ van Erika Jong (2) lees.
Pardon, sê jy, ek het nie bedoel om u aanstoot te gee nie.
Geen versagting. Jy het oortree. Jy het ʼn private domein geskend. Jy het advies gevra oor wors. Sy kyk jou dat jy agteruit-agteruit padgee en wens jy kan verdwyn in ʼn sak brikette. Die heelal is duister, dink jy, en ons is diere oorval deur katastrofes. En jy verlaat die winkel sonder wors. Jy eet wortels en jy koop twee weke lank nie proviand nie.
Maar jy leer nie, en nog ʼn week later – want jy is tog so lus vir ʼn worsie anderhalf duimpie bo-op ʼn stukkie botter en brood – daar staan jy wragtig weer voor dieselfde rak en jy dink die mensdom is nie normaalweg so liggeraak nie. En jy probeer weer. Dié keer kies jy iemand wat meer tentatief en allesomarmend lyk en om wie se mond daar allerlei menslike skakerings van oordeel, twyfel en verlekkering speel.
Mevrou, jy lyk vir my na iemand wat kennis dra van wors, kan jy my sê wat is ʼn goeie kopie hier?
Herehartjie, jy vra, trek sy weg, ek sê die ander dag vir Sors, dis nou my man wat dink hy is die beste braaier in die land, al is daar niemand wat met hom saamstem nie, allermins ek, ja ek, kyk na my lyk ek vir jou na ʼn vrou wat lus is vir gedingesde wors? Ek wat rondspring en alles regkry wat hy by sy wors wil eet? piesangslaai, braaibroodjies, aartapppels, groenmielies en heelappelkoos-en-marshmallowsosaties terwyl hy daar by sy vuurtjie staan en dinges, ek sê vir hom Sors, sê ek, hoe lank braai jy al my liewe man, en nog steeds kry jy nie jou timing reg met die kole en alles wat moet gaar kom nie, en elke keer sê hy vir my Martha, ek is Martha Viviers aangename kennis, ek sê vir Sors hoe lank braai jy al wors en altyd is dit ʼn gedinges en elke keer, die cheek, sê hy vir my, dis oor jy, my vrou van twintig jaar, altyd die verkeerde wors koop, het jy al in jou dag des lewens? ek sê vir hom gaan dinges Sors, dis die beste wors wat daar is en dan is dit hier te kort en daar te lank, as die wors rou is sê hy dis te styf gestop, as dit gebrand is sê hy dis nie vet genoeg nie, as dit rimpel dan sê hy dis katderm, as dit bars sê hy dis donkie-lies, as dit knoop sê hy dis halaal, as dit een kant lostrek is dit kamtig kosher, en so dinges hy aan, maar as ek jou nou kan raadgee oor wors, hartjie, braai sélf, laat hom in sy dinges in in die voorhuis voor die TV sit en braai sélf, en dan kan ek die volgende aanbeveel afhangende van jou hout en of jy darem iemand het om te help in die kombuis, mind you, as Sors help dan het jy weer die kans dat jy die wors en die vleis perfek braai, maar dan was daar weer ʼn gedinges in die kombuis en die braaibroodjies is nie van buite gebotter nie en die marsmallows val van die stokke af voor hulle naby die vuur kom en dan kan jy net sowel opgee en vir jouself ʼn dop skink en retire met ʼn pak chips en die Fairlady in jou slaapkamer, want dan moet jy hoor hoe ontevrede is hy, net soos jy dink die wors is die hoofsaak, as dit maar goed gebraai is maar dan sien jy hoe moan Sors Viviers oor die bykos wat hyself opge-ef het askies my taal my nooiensvan was Jordaan waar’s die dae.
Teen daardie tyd het jy deur die hele winkel, gangetjie op en gangetjie af met Martha Nooi van Waar’s die Dae aan jou sy afgeloop en jou hele inkopielys is uit jou kop geklets. Dwarsdeur die betaalpunt worstel jy met haar en met net ʼn botteltjie grondboontjiebotter en ʼn pakkie dreinontstopper in jou mandjie en jy is uit op die parkeerplek en jy wil jou ry kry sonder wors, nooit meer wors nie, nie ʼn enkele gedagte daaraan nie, genees van die worsrak vir ewig, dan sien jy, terwyl jy jou Volla rev, hier hang Martha van Sors by jou kleinvenstertjie en sy skud ʼn pakkie voor jou neus, hier hartjie, vat net asseblief die drievoudiggedingesde donnerse wors van my hande af, jy het my nou finaal oortuig dis nie vir my nie, vanaand eet ons Viennas met tamatiesous tatta en dankie vir die gesels probeer Worsberg in Bellville volgende keer, maak net seker dis minder as tagtig persent vark dis geneig om die volgende dag suur te wees en dan wil jy nie vir Sors by die brekfis sien nie.
Dis genoeg om vegetaries van te word, prewel mens vir jouself. Maar hou jou mond in godsnaam as jy in Fruit &Veg by die plompe blink eiervrugte staan. Moenie links of regs kyk nie, moenie dat een byvoeglike naamwoord jou ontval nie, moenie soek na ʼn medebewonderaar van daardie wulpse vrugte nie, jy kan jou allerhande moeilikheid op die hals haal. Jy kan byvoorbeeld genooi word om aan te sluit by die Stellenbosch Klub van Auberginepoetsers. En dan sit jou turf in die dorp van godsvrug en genadegawes, want as jy gedink het die vleisetende hoofstroom is problematies, dan is die helfte jou nog nie vertel nie. Die Stellenbosche vonkelfranje is waar jy pas die verhewe halfgaar oesterswamme in ʼn skuimpie van Veuve Cliqot teëkom, as amuse bouche, plaaslik uitgespreek as: aha! muisbosch!
(1) Hierdie laaste strofe is die bewerking van ʼn gedig van Christian Morgenstern, ‘Der Lattenzaun’, Duits vir ʼn heining van hout met openinge waardeur gesien kan word. Die gedig word bespreek in Michael de Certeau se The Practise of Everyday Life (1984: 127-9).
(2) ʼn Eufemistiese uitdrukking uit Erika Jong se Fear of Flying (1973).
Bronne:
Claassens, H.W. Die geskiedenis van Boerekos 1652-1806. Pretoria: Protea Boekhuis 2006.
Ewert, J. ‘Poverty and Inequality. Stocktaking of the Social Landscape of Stellenbosch’ in Swilling, M. Subitso, B. Loots R. (reds.) Sustainable Stellenbosch – Opening Dialogues. Stellenbosch: Sun Media 2012.
Giliomee, H. The Afrikaners. Biography Of A People. Kaapstad: Tafelberg 2003.
Kriel, S. Vir ’n stukkie brood. Emmarentia: Taurus 1983.
Louw, N.P. van Wyk. Die halwe kring. Kaapstad: Nasionale Pers Beperk 1937.
Oosthuizen, J. (red.). So eet ons in Stellenbosch. Kaapstad: Human & Rousseau 1979.
Schoeman, K. Verkenning. Kaapstad: Human & Rousseau 1996.
Stellenbosch Fynproewersgilde. So eet ons in Stellenbosch. Kaapstad: Human & Rousseau 1979.
Drakentanden, zieltjes-zonder-zorg, fijnproevers en worst. Uit Stellenbosch een allegaartje voor stem en virginaal met twee intermezzo’s plus historisch bijgeruis
De Nederlandse vertaling van Marlene van Niekerks citybook over Stellenbosch verscheen begin 2014 in voorpublicatie in het literaire tijdschrift DW B. De vertaling uit het Afrikaans werd gerealiseerd door Riet de Jong-Goossens.
Prelude
Drakentanden – Andante narrante
‘Daar’s ’n dorpie wat ik ken daar tussen die blou berge / En die lower van die eike oor die straat.’ In deze eerste woorden van een liedje door de bekende liedjesdichter Koos Kombuis ligt al een vermoeden besloten van de parochiale sfeer van blank Stellenbosch. In licht ironische, autobiografische trant wordt het studentenleven in Stellenbosch vervolgens voorgesteld als een periode van feesten en vrijen, ‘die hele lewe was ’n bring en braai’. (Het hele leven bestond uit samenzijn en barbecueën.) Vergeleken bij de politiek gemobiliseerde geest die indertijd op de Universiteit van Kaapstad heerste, schetst dit liedje een kinderlijk en naïef plaatje dat met kleine varianten vier decennia later nog steeds van toepassing is op Stellenbosch. Daarbij wordt het dorp, al staat de oudste Universiteit van Zuid-Afrika er, door veel bewoners en bezoekers hoofdzakelijk geassocieerd met wijn, lekker eten en Kaap-Hollandse gevels. Door de schilderachtige en relatief geïsoleerde ligging (sommigen zeggen dat het een voorstad is van Oranjezicht) is het echter een dorp dat uitstekend inzicht biedt in het historische ontwikkelingstraject van de mensensoort die zichzelf hier in de zeventiende eeuw aan de zuidpunt van Afrika als het Licht van het Zuiden presenteerde, uitgerust met Bijbel, paard, plannen en geweer. En dat om zichzelf vervolgens, in de persoon van de zestienjarige raaskallende Hendrik Biebouw, met twijfelachtige overmoed en ondanks de Nederlandse koloniale overheid, op een zuipzuchtige weekendavond in maart 1707, voor het allereerst bij de Kompanjiesmeul in Stellenbosch tot ‘Afrikaander’ te verklaren. (Giliomee, 2003, 22)
Onder verschillende ideologische formaties heeft zich, door de eeuwen heen, de metamorfose van deze ‘Afrikaander’ voltrokken: van nederzetter tot achtereenvolgens vrijburger, slavenhouder, dorpstichter, volksmoeder, theologische kweekschooldocent, universiteitsoprichter, Christelijk-Nationale broederbondprofessor, koorleider, eerste minister, dichter, Sanlam- en volksbankdirecteur, Krygskor-ingenieur, legeraalmoezenier, taalvoorvechter in de laatste loopgraaf en uiteindelijk corporatieve Big Man van het globale neoliberale financiële kapitalisme. De jongere generatie die in Stellenbosch studeert, waarvan een groot percentage heeft gekozen voor economie en handelswetenschappen, houdt tot vandaag de dag de lawaaierig-feestende Biebouwtraditie in stand. En inderdaad, je hoeft ook niet slechts de ideologische formaties te ondervragen om te proberen de metamorfoses van deze Afrikaner te begrijpen. Je kunt ook de materieelste van alle culturen raadplegen, de culinaire cultuur, om inzicht te verwerven in zijn opkomst, heerschappij en ondergang.
De etende Afrikaner van Stellenbosch en de fases van zijn evolutie zijn een uitvoerig onderzoek waard. Naast zijn culturele archieven, institutionele notulen en letterkunde, zal het ook zijn maaginhoud zijn – zijn afvalzakken, oude koelkasten en vuilnisstortterreinen die paleoantropologen over een paar duizend jaar in staat zullen stellen om hem te identificeren als de Homo Bolandiendus Stellenboschianus.
U zult misschien vragen, waarom zo cynisch over dit spul? Het mengelmoesje mensen van Europese afkomst was ook maar door historische noodlotsmachten geselecteerd en tijdens de periode van de blindbegerige Nederlandse koloniaalmercantiele expansiedrift halsoverkop hier gedropt. Zoals de drakentanden van Kadmos werden ze scheepsvracht na scheepsvracht door de VOC en de Heren XVII hier ingezaaid omwille van de oprichting en handhaving van een Kaapse verversingspost. Ze moesten, eenmaal ontkomen aan de woelige baren, zichzelf een houding geven in een onbegrijpelijke wildernis. Hoe moesten ze het anders doen dan bij wijze van spreken een hoed op te zetten, de omgeving te verkennen, de bron te zoeken, de bedreigingen te identificeren, de vlag te hijsen, het fort (met schietgaten) te bouwen, de sloot te graven, de omheining op te bouwen, te bidden, een dagboek te beginnen en elke dag te vragen: wat eten we vandaag?
Intermezzo
De nutteloze theoloog – Scherzo, tempo di sturb de neighbor
Er bestaat een voorbeeld van een vrijzinnige Stellenbosche theoloog die in de jaren 1970 in een onbewaakt moment de volgende fantasie op zijn vrome studenten los heeft gelaten. Stel u voor, jongelui, moet hij gezegd hebben, dat wij, omwille van rust, vrede en gerechtigheid in de wereld niet alles doen wat wij, mensen, zouden kúnnen doen. We kúnnen onze windmolens gebruiken om planken te zagen en zeilschepen te bouwen, om ermee naar andere landen te varen en onze handel uit te breiden, maar we kiezen ervoor dit liever niet te doen. We kúnnen, hier in Afrika aangeland met bereden machten en krachten, de wildernis claimen, rivieren en valleien in onze taal benoemen, de inboorlingen onderwerpen, bergen en vlaktes temmen, wegen, vijvers en kerken construeren, maar dat laten we liever achterwege. We kúnnen de heidenen kerstenen, maar daar bezondigen we ons liever niet aan. We kúnnen goud, diamanten en metaal met goedkope arbeid uit de grond laten halen om onze staatskas te spekken, maar we doen graag afstand van dat vermogen. We kúnnen straaljagers, raketten en pantserwagens bouwen, maar we geven er de voorkeur aan dat na te laten. We kúnnen mensen systematisch tot onze ondergeschikten maken, hen in afzonderlijke gebieden onderbrengen en hun het stemrecht ontzeggen, maar dat doen we liever niet. We kúnnen dag in dag uit dieren fokken met het doel hen te doden en hun vlees op te eten, we kúnnen boter, jam én kaas op ons brood eten, maar we hebben goede redenen om van dergelijke uitspattingen af te zien – namelijk om te proberen te ontkomen aan onze gulzigheid, ons egoïsme en onze heerszucht. Op deze manier zouden we misschien Gods raadsplan en Zijn bedoeling met de mens dichter op de hielen blijven.
Volgens de overlevering gingen er tijdens deze antihistorische verkondiging unisono kreten van protest op in de collegezaal en de theoloog zag zich genoodzaakt met zijn dwarrelende papieren en zijn fladderende jas tegen de winterse koude, halsoverkop de zaal uit te vluchten met een troep raaskallende studenten achter hem aan. Volgens diezelfde overlevering werden klachten van godslastering en heiligschennis ingediend bij het bestuur van de theologische faculteit en was daarna het hele dorp wekenlang in rep en roer.
Tijdens zijn verhoor zou de theoloog zichzelf verder hebben geïncrimineerd door het gebruik van ironie. Hij beweerde namelijk dat hij nu pas begreep dat God voor alle praktische doeleinden naar het beeld van de Stellenboscher was geschapen. Hij was volksplanter, slavenhouder, beschavingsdeskundige, handelaar, kerstende, wijnboer, ontginner (van kalk, warmwaterbronnen, landbouwgrond) en exploitant (van arbeid), bureaucraat, volksleider, gouverneur, generaal, eerste minister, levensgenieter en vooral fijnproever en wijnkenner. Daarmee, had de theoloog gezegd, begrijpen wij dat het zijn en de moraal in Stellenbosch nog altijd volledig samenvallen, dat de werkelijkheid hier volgens de blanke inwoners precies hoort te zijn zoals ze in feite is en was. Daarom: lang leve de status-quo.
In een roekeloze bui heeft de hoogleraar na afloop van het verhoor in een gesprek met drie van zijn collega-docenten kennelijk nog voorspeld dat zijn conclusie een halve eeuw later door politiek niet-betrokken universitaire complexiteitstheoretici herhaald zou worden. Volgens hen, had hij beweerd, zou de werkelijkheid een ingewikkeld zelfregulerend systeem zijn dat elk menselijk handelen in zichzelf opnam in uiterst trage, voor ons ondoorzichtige processen. Alles zou goed komen als iedereen gewoon elke dag zijn ding deed en zijn brood belegde met zoveel als hij zich kon veroorloven. Zo’n zienswijze zou volgens de theoloog neerkomen op een gevorderde wijsgerige versie van de oude volkswijsheid, namelijk dat de molen van de Heer langzaam maalde. Een spreuk die volgens hem door vorige generaties ook als de volgende waarschuwing kon worden opgevat: we moeten niet al te enthousiast pleiten voor snelle maatschappelijke veranderingen, die komen vanzelf wel, langzaamaan. Dingen zullen veranderen wanneer de tijd daarvoor door de Voorzienigheid voldoende is gerijpt.
Volgens omstanders hadden de drie gespreksgenoten tegen deze tijd hun oren al dichtgedrukt uit angst voor contaminatie maar de hoogleraar was op dreef en improviseerde vrijelijk, zijn das in de hand en zijn bril op zijn voorhoofd. Het rijpen van de tijd, poneerde hij, was een materieel proces, zoals bepaald door vrije menselijke keuzes, niets was voorbestemd door Hoger Hand, omdat de langzame molen van de allerhoogste God niet de enige molen is. Er was nog een molen in het bezit van de molenaar. En het brood van de molenaar is de ander (die met de sikkel zwaait en de graanzakken draagt) zijn dood. Zodra de brood/dooddynamiek goed op gang is gekomen, legde hij uit, verschenen er onvermijdelijk ook twee goden; de god in wie met orgelbegeleiding in de moederkerk in het centrum van het dorp werd geloofd en de andere god, die in het bedompte zinken bouwseltje in Kayamandi zijn oor leende aan de jammerklachten van de miserabelen op deze aarde. De goden leken verschillend, had hij gezegd, maar ze vormden één en dezelfde God, namelijk de Zoon van God die in de evangeliën vertelde dat hij niet alleen met heil en liefde kwam maar ook met het zwaard van strijd.
Prelude
Drakentanden vervolg – Andante narrante ma col pugno
Vandaag is er geen spoor meer te vinden van het inzicht en de waarde van zelfdiscipline, een praktijk van zelfvorming door onthouding, uitgestelde gratificaties, ascese en afzondering, van de destijds uit zijn functie geschopte theoloog, die volgens deze de grondslag waren van alle grote culturen. Vandaag nog zijn de effecten van dit drie eeuwen durende lange proces van koloniaalparochiale gulzigheid waar te nemen. Enerzijds in de weelde waarin de bovenste blanke klasse zich nog steeds en steeds meer wentelt, anderzijds in het bestaan van massale armoede, verloedering, ziekte en honger onder de zwarte en de gekleurde bevolking in de omgeving van Stellenbosch.
Op de vraag of er in deze tijd invloedrijke uitgesproken denkers zijn die de Stellenbosche jonge mensen op deze verbanden en verre historische oorzaken wijzen, die het verschijnsel proberen te theoretiseren in termen van ethologie, klassenstrijd, adaptieve evolutieleer, systeemtheorie of Actor Network Theory, is het antwoord ongetwijfeld bevestigend. Stellenbosch staat internationaal bekend als een vooraanstaande universiteit met talloze gespecialiseerde centra en instituten die deze kwesties in verschillende contexten onderzoeken. Maar het effect van dit onderzoek op de algemene sfeer en de tonus van de universitaire gemeenschap is grotendeels bedroevend. Oppervlakkig beschouwd presenteert de universiteitsomgeving zich als een kraal van zieltjes-zonder-zorg, waar een apolitiek en onbewust studentenlichaam volgens het corporatieve model als ‘cliënten’ en ‘kennisvennoten’ wordt bediend.
Tot vandaag vertoont ook het dorp de bijna onveranderde ruimtelijke ordening van de apartheid, met een blank dorp in het centrum en daarbuiten zwarte en bruine townships. Daaromheen vruchtbare wijnlanderijen waar arbeiders vaak in nijpende armoede leven. Men zou erop kunnen wijzen dat als men daar, in zo’n relatief klein dorp waar een concentratie is van zoveel rijke, studerende en geleerde mensen, als men daar in al die decennia niets wist te veranderen aan de basale ongelijke inrichting van de levens van de inwoners, het onwaarschijnlijk is dat het op andere plaatsen in Zuid-Afrika wel kan gebeuren. (vgl. Ewert, 2013, 255-268)
Intermezzo
De oude molensloot – Allegro bisbigliando
O opvang van weerloos water uit prehistorisch vallen, o samenkomst van waterlopen tot een sprankelende stroom, o zaadrijk schuim in vlokken op varens, o blèren van de rietbok, hoesten van het luipaard, rivierkost van de dolende kleine mensenstammen, o gerucht van het anker en de pikhouweel, o gevoelloze verkenner in de weerloze vallei, de veldkornet te paard met de verrekijker uit zijn knapzak die de valleiroos naderbij haalt, o pluizige steek van de gouverneur, o dagregister waarin hij schrijft: ‘Eylantje omstroomt met verse water rontsom met hooge bomen beplant’, o eerste gemetselde watervore, o amber in emmers in de gevelblanke Laan, o sluizen van Mostertsdrift, o de bevloeiingsbeurt voor de vrijburgerspompoen, o klappend molenrad met ijzeren spaken, o meel, o brood, o mama’s kindje, de voeten van de slavin gelaafd in de sloot, o zaad van de Lage Oost-Indische kers uit haar jurkzoom lekkend, o kinderen niet in het water knoeien, de oude mensen willen het drinken, o groot gemaal van het waterreservoir, o slootverzorging liefdevol door de miljonairs van de Rowanstraat, o stuk voor stuk gedempte dorpse watergangen, o overbrugde, bladbevaren, beslapen en bezoedelde oevers, o liedje van de bloemverkopers die je soms nog rondwarend waant, o veldbloemen zoals suikerpotten en speldenkussens, o waar de straatventers naast de Rynse kerk zitten tegen de oever van de oude molensloot? Stellenbosch lokt, maar wordt het blijven of gaan?
Minuetto
Van schransen tot fijnproeven
Op Bolandse dorpen zijn de eenvoudige eetgewoontes van het achttiende- en negentiende-eeuwse platteland te niet gegaan. Waar de mensen op de omringende boerderijen dingen als wurgpatat (zoete droge aardappel), stadige intrap (dikke bonensoep), melksnysels (pap van melk met reepjes deeg) aten, een klont en een homp brood om de maag te vullen, was het in de welvarende dorpen een kwestie van eer om een ‘rijk voorziene dis’ te hebben. Maar wat betekent een rijk voorziene dis in Stellenbosch als je daarmee niet voor de ogen van je rivalen kunt pronken?
Men moet dan denken aan de passages in Verkenning waarin Karel Schoeman het fenomeen van de rijk voorziene dis uitvoerig beschrijft. In het hoofdstuk over Stellenbosch schrijft hij vanuit het perspectief van de Nederlandse reiziger over de leefstijl van de dorpelingen: ‘De grote huizen in hun tuinen, verscholen achter bomen, waar de vertrekken altijd koel en vol schaduw zijn, de voetstap van de slaven, de verkwistende weelde. Het protserige pronken, de overdadige maaltijden …’(Schoeman, 1996,113) Tijdens het bruiloftsdiner is de jonge man verbijsterd door de schotels die door de slaven opgediend worden en de manier waarop de mensen ‘gretig snijden en scheppen en hun borden vol laden: kerrieschotels en pasteien, gebraden vlees en kippen, en een heel gebraden varken dat onder algehele toejuichingen wordt opgedist en van tafel naar tafel wordt gedragen’. (Schoeman, 1996, 129)
Dit beeldende fragment van Schoeman schijnt geen schrijversfantasie te zijn over de vroegere Bolandse gewoontes. In haar boek Die geskiedenis van Boerekos 1652-1806 citeert H.W. Claassens in het hoofdstuk over de Kaapse gemeenschap tussen 1707 en 1806 een brief uit 1710 aan de man van de kleindochter van Jan van Riebeeck: ‘’t is of de Caab van vretten en suypen aan malkander hangt.’ (Claassens, 2006, 115) Overeenkomstig daarmee schrijft Cornelis de Jong in zijn reisjournaal van 1791-1797 over de Kapenaars: ‘Over het geheel ken ik geen menschen, die sterker eten, sterker drinken en meer slapen.’(Claassens, 2006, 115)
Een interessante fase in de metamorfose van ‘de oude soort’ Afrikaner die houdt van zijn grote ronde bord met verschillende soorten gerechten erop, zijn stoofschotel en zijn gebraden vlees is die van de beschaafde dorpse fijnproever. Zijn verschijning gaat gepaard met zijn bevestiging als lid van de hogere middenklasse en de politieke macht van zijn partij: dat gebeurde in Stellenbosch in de jaren 1960 en 1970. De fijnproever is een met glans omgeven product van zijn volk en zijn voedsel is volksvoedsel, maar dan op luxueuze wijze gepresenteerd. In het voorbeeld dat ik wil behandelen is hij ook nog voorzien van een glinsterend vetrandje Bolandse bellettrie. Hij is lid van een zelfbewuste groep eters en kokers die elkaar onderling respecteren. De groep noemt zichzelf een ‘gilde’. Het gilde belichaamt een wil tot bestendiging van het authentieke en het eigene.
Het kookboek met de veelzeggende titel So eet ons in Stellenbosch (vanaf hier SEO), uitgegeven in 1979 door het Fijnproeversgilde ter gelegenheid van het driehonderdjarig bestaan van hun dorp, dient als voorbeeld van culinaire zelfdoding. Niet alleen door de fantasieloosheid van de recepten en het saaie taaltje waarin ze zijn opgeschreven, maar ook vanwege het idee van een eeuwige herhalingswaardige traditie. Behalve de ‘vereeuwiging’ van essentiële Stellenbosche gerechten, vervult het boekje van het Fijnproeversgilde alle functies van de ideologie, namelijk verhulling, verdraaiing en reïficatie.
De recepten worden om te beginnen in seizoenen ingedeeld. De contradicties van Stellenbosch worden voorgesteld als een diepgaande harmonie met de ritmes van de natuur. Deze zienswijze over de natuur wordt aan de keuken van Stellenbosch toegekend door dorpsdichter D.J. Opperman, de ‘scriba van de carbonari’. (Opperman, 1950, 9) De poëzie van gecanoniseerde dichters is, zoals we weten, in Stellenbosch slechts een oogopslag verwijderd van de Heilige Schrift. Als je dan ook nog een canonscheppende dichter bent (iemand die de Afrikaanse dichtkunst selecterend leest voor de voorgeschreven markt), dan zijn jouw formuleringen over kweeperen en snoek niets minder dan ‘Blomme van die Stoofpot’ – ze kruiden je ‘Blomme van die Baaierd’ en je ‘Blomme van die Bose’ (1) met een authentieke en gemoedelijke huishoudelijke glans.
Het naturalistische aspect van het zelfbeeld aan de hand van de seizoenen was na de ‘Vier Gebeden by Jaargetye in die Boland’ van Wyk Louw (Louw, 1936, 61-66) niet nieuw in de Afrikaanse poëzie, en hoewel men deze ‘spitsvondige’ gelegenheidsgedichten van Opperman zeker niet mag vergelijken met de door deinende pathos doordrenkte sonnetten van Louw, hebben de twee verzenreeksen, zelfs al wordt de ene geplaatst in het gemoed van de biddende Bolandse wandelaar en de andere in de dampkring van de welgevulde Bolandse haard, iets gemeen: ons welzijn, zo schijnen Opperman en Van Wyk Louw respectievelijk te beweren, wordt in stand gehouden, niet door onze politiek gewaarborgde en kapitalistisch ondersteunende klassenpositie, maar door het onweerlegbare voorbeeld, de maat en de stemming van de jaargetijden.
Volgens Opperman ben je in de herfst onvermijdelijk ‘ontspanne’ en voel je ‘die eerste snoek (wat) in jou loop’ (2) (SEO, 5), in de winter spreek je vanzelf ‘met intiemer tongval’ (3), worden de stenen van de Eersterivier in je ‘ronder omgerol’ (4).(SEO, 19) In de zomer dan weer ‘gloei jy van welbehae teenoor bure en besoekers’ (SEO, 45). Voor de lente verzint de dichter iets ondeugends om de vrome Calvinisten te prikkelen: een seksueel getinte voorjaarsbaldadigheid compleet met middeleeuwse minnezangersallure – zo fraai dat zelfs de dominee het zal kunnen waarderen: ‘Jy … drink jong wyne op bobbejaantjies en fluweeltjies … die beskeie / eerste proe aan de rooi punte van aardbeie.’ (5) (SEO, 33)
De verheven natuurretoriek waarmee Louw het zelfbeeld verwoordt, wordt door Opperman in aardser trant gemoduleerd. De welwillendheid van de welgestelde blanke Bolandse dorpeling wordt veralgemeend tot een natuurlijke standaard van menselijkheid. Daarmee in overeenstemming dragen de fijnproevers hun boek op ‘aan almal wat belangstel in ’n goeie tafel wat onafskeidbaar verbonde is aan ons tradisionele gasvrijheid.’ (6) (SEO, colofon)
Intermezzo
Voor een stukje brood – Largo parlando dolente
Hoe relatief alles is kan met weinig moeite worden vastgesteld bij het lezen van het boekje Vir ’n stukkie brood, zes jaar later uitgegeven door de Afrikaanse alternatieve uitgeverij Taurus. Het is een verslag van een onderzoek dat Sandra Kriel heeft gedaan naar de levensomstandigheden van boerenarbeiders in de omgeving van Stellenbosch. Zij interviewt vrouwen, waarbij ook hun kook- en eetgewoonten ter sprake komen. Het boek maakt deel uit van de eerste documentatie van deze streek. Het blijft allen die gevangen zitten in de gemakzuchtige zones van de middenklasse eraan herinneren dat er dichtbij, rondom de witgepleisterde fijnproeverscultuur, een uitdijende periferie van straatarme bruine huishoudens bestaat, met alcoholmisbruik, geweld en lijden.
Het volgende uittreksel uit het gesprek van Kriel met Rousie September illustreert niet alleen iets van de keuken van arme bruine mensen, maar ook van een Afrikaans dat ver verwijderd is van de rederijkerij van Mostertsdrift:
Ek krap my eie afval oek. Koek die afval, sterk warm water. Beespote, krap hom af. Silverskoon. En as ek hom afsit in warm water… party mense brand hom af in die vuur, maar ek nie, hy’s pikswart, dan’s hy bitter mos, maar ek krap in die sterk warm water… Water moet koek onder de kloue dat hy los is. Moet eintlik nie baie koek nie. So tien minute moet jy hom koek. Dan moet jy hom uitslat. Wanneer jy hom baie laat koek, dan brand die poot mos vas. Sy dop, slat ek hom uit dan spoel ek hom af. Was hom spierwit. Afgewas, dan koek ik my een beespoot. Maak ek sulk. As ek afval het, dan maak ek afval skoon. Die kop en pootjies. Maak kerrie-afval.
Skroei hom af die kop. Pens koek ek sommer dieselfde dag. Ek krap hom sterk warm af. Dis ... hoe sê hulle? Vliesel binne-in. Trek die vlies uit, solank hy nog warm in die water, sterk warm is. Binnevlies, die geel vlies wat binne-in sit. Trek daai buite-vlies af. Was hom en sny hom in stukkies. En ek koek vir hom. Boontjies of plein soes ek wil hê. Kerrie plein soes ek wil hê, en aartappels klein blokkies. Rys eenkant. (Kriel, 1983, 85) (7)
Bij het lezen van een dergelijk relaas krijg je sterk het gevoel dat de fijnproevers hun boek een misschien wat nederiger titel hadden kunnen geven, bijvoorbeeld: So eet party van ons in Stellenbosch. (8)
Van fijnproeven tot schransen vervolg – Minuetto strepitoso
Hoewel een uitgesproken of gethematiseerd bewustzijn van maatschappelijke verschillen, alteriteit en contradicties over het algemeen niet in kookboeken voorkomen, maken de afwezigen en de genegeerden in dit fijnproeversboek een extra kwetsbare indruk. Dit komt door de prikkelende illustraties. Op de omslag vind je, in overeenstemming met de wellevende beschaafde ‘feestelike’ sfeer van de gedichten van Opperman, tekeningen van ‘erfglase’ (9), de schotels en kandelaars tegen de achtergrond van de Pieke. Op het titelblad staat een tekening van vruchten en groenten op een broodplank, in de stijl van de klassieke informeel geschikte hoorn des overvloeds. Maar dan volgt een serie tekeningen die niet, zoals men zeker in de jaren 1970 zou verwachten, verwijzen naar hoogleraren in een daags pak, boeren in sportkleding en hun echtgenotes, omhangen met zoetwaterparels in Chintzy (10) eetkamers. De tekeningen zijn landelijk: zoetsappige voorstellingen van een soort veralgemeende voorbije tijd, waar, tegen een geijkte Kaap-Hollandse architectonische achtergrond, bruine mensen, duidelijk herkenbaar aan etnische fysiologische kenmerken, als een veilig geborgen en volledig verzoende lagere klasse worden voorgesteld. ‘Lieftallig verkoop hulle vis van ’n karretjie’ (11) (SEO, 6), ‘soet buk hulle in die wingerdrye om die druiwe te oes’ (12). (SEO, 46) Naast de reïficatie van de eetcultuur als een natuurgegeven, krijgen we hier te maken met de twee andere functies van ideologie, namelijk verdraaiing en verhulling van de materiële mogelijkheidsvoorwaarden van het Stellenbosche fijnproeversleven en de politieke en klassenformaties van die tijd.
Bij al deze tekenen van het ‘misverstand’ waaronder het Fijnproeversgilde bakt en brouwt, vraagt de lezer zich ten slotte af hoe goed ze eigenlijk konden proeven. Aroma (9), (commerciële) ‘kerriepoeder’ (24), margarine (31), bouillonblokjes (38), voedselkleurstof (28), puddingpoeder (31), en, lest best, een pakje rundvleessoep, nog wel in de bobotie (13) (24), laten duidelijk zien hoe fijn de tong van de fijnproevers proeft. Het maakt dat je als lezer dit boek met een snufje aroma tot je neemt. Het is een voorbeeld van culinair amateurisme, waarmee op zich natuurlijk niets verkeerd is – de keuken is bij uitstek de speelkamer van de amateur – maar als dat gepaard gaat met zoveel zelfvoldaanheid en zelfoverschatting is het niet alleen medelijden met het menselijke dat bij de lezer gewekt wordt.
Vamp till cue
Sleepy hollow tussen de bergen – Santando
Hoog boven het dorp staan de rotsachtige bergen,
de ene pal noordwaarts een stekelhagedis
voortsloffend met zijn kop richting zee,
de andere, oostwaarts, met een stuurse
geconcentreerde kop boven groenbegroeide flanken,
daarachter de machtige Banghoekschedel
die zomer en winter het ondenkbare denkt.
Boven de noordoost-zuidoostelijke kloven een stolwerk
van verticaal gegroefde en geradbraakte kolossen
die de adem van arenden tarten,
in het westen heuveltoppen en glooiingen alom
en dan een keutel, opgestoten vanuit een weids achtersteven,
een uit de aarde geboetseerde en versteende drol
die solide en onomduwbaar de zuidelijke zijde bewaakt.
De bergen, hun barbaarse gestalten, geschetst en gestileerd
door Schumacher, Van Stade, Lade Anne, krijgen namen
die hen domesticeren, worden op ansichtkaarten gepurperd
tot baroktoneel en door landmeters, dichters, componisten
met dennenwouden, een cantate en ballades bezworen –
Simonsberg, Bothmaskop, Banghoek,
de Tweeling Pieke, Stellenboschberg, Papegaaiberg –
massieven uit magma opgekolkt,
onbeweeglijk en onbebouwbaar, onbedoeld,
ergeren ze samen met de bavianen
de boeren en de wingerdminnende geleerden.
Ze worden beklommen door stoere generaties, die eeuw na eeuw
tijdelijk onthecht neerkijken op de incrustatie in de holte,
wit gepleisterd, rood bedakt, zijn paar blauwe straten, zijn watersloten
een traag en vergeefs bolwerk van wetenschap in een met eiken beplant raster,
het uitzaaien van zijn centrumzweer in negenogige armoedzones,
Idasvallei, Cloetesville, Kayamandi, en and’re vuilere afvalplekken –
loogtoren, storthoop, begraafplaats, industrie,
met de blanke zwakzinnigen elektrisch omheind op de westereinder,
de lawaaiige uitlaatpijpvervangers en wielvervangers
in garages aan de noordelijke poort.
De snode klimmers, architecten, godbesmuikten,
eenmaal thuis, blijven tobben over zoveel onbeschreden hoogtes,
alle van bovenaf waargenomen tussenruimtes van hun dorp,
dat eenmaal thuis zij de omheiningen waardoor je van hier
naar daar kunt kijken, niet kan gedogen en precies op alle lege plekken,
als troost en als verdediging, gebouw op gebouw, muur voor muur optrekken. (14)
Rondo capriccioso
Worst – Con brio
Spreek wildvreemden aan in een Stellenbosche supermarkt en je kunt al snel een indruk krijgen van de buurt waarin je je bevindt. Hoe waterdicht de wanen en wanden zijn, hoezeer zijn illusies naar buiten lekken, welke aspecten simpelweg verfraaiing zijn van zijn vooroordelen en waar zijn gevoeligheden liggen.
Neem bijvoorbeeld de situatie in de worstafdeling van een upmarket supermarkt van Stellenbosch zoals de Spar. Het is een heelal van stralend licht, vervuld van liefde. De klanten daar zijn parels aan de kroon van de schepping. Maar er is te veel worst en er zijn ook te veel soorten worst en al die namen doen zelfs de meest welwillende sterveling duizelen.
Kameeldoorn, Blokmanspeciaal, Helshoogte, Yuppie, Buppie, Mummie, Blog, Zwartbig, Halleluja, Langrund, Short Fuse, Gourmet, Der Hirt auf dem Felsen, Incredible Connection, Koriander, Scharrelschaap, H.B.Thomschaap, Nieuwe Afrikaner, Linksgemalen, Rechtsgedraaide, Voortrekker, NG-Gemeente Brackenfell-Oost, Strandloper, Uitkamp, Fuckoff Muskiet, Binnenbraai, Howzit Weber, My Boy Willy, Outeniqua, Ossenwagen-Brandwacht, Sarie Marais, Viertrek en Ware Velskoen.
Je ziet hoe de mensen zich voor de rekken verdringen, oeverloos, radeloos, moederloos. Je ziet hoe ze de pakken worst betasten, hoe ze de namen wantrouwen, hoe ze zwijmelen bij vluchtige identificatie, hoe ze de verleiding weerstaan, hoe ze zwichten voor het verlangen naar een achtergelaten of een voorgenomen zelf. Je ziet hoe ze op hun horloge kijken, hoe ze bidden, laat deze worst aan mij voorbijgaan, je ziet hoe ze noodseinen en hulpkreten uitzenden op hun mobiel. Sommige hinken op twee mogelijkheden, anderen jongleren vastberaden met zes verschillende soorten, een mevrouwtje hangt over haar winkelwagentje, haar zinnen verbijsterd, haar plannen en voornemens gekelderd door dit Babel van worstetiketten.
Het is uit sympathie en een behoefte je met je medemens te vereenzelvigen dat je erbij gaat staan. Want jij wilt ook worst kopen en je denkt dat er geen probleem bestaat, zo ver of ruig gelegen, dat niet door een innig gevoel van gemeenschappelijkheid en in redelijke consensus kan worden opgelost.
Dus schuifel je tussen de schare door en taxeer je je medeworstkopers op hun niveau van ontreddering. Met een hart vol liefde en uit oprecht medeleven spreek je een dame aan die veel zekerder van haar zaak lijkt dan de meeste klanten, die een evenwichtige uitdrukking op haar gezicht heeft. Vaste burcht, denk je, Nederduits Gereformeerd, zij weet vast alles wat nodig is om de worst welgetroost en verzaligd op de barbecue te leggen. En op de meest wellevende toon steek je van wal.
‘Mevrouw, u lijkt me iemand die haar worsten kent, kunt u mij er een aanraden?’
Gets, ze recht haar rug alsof je op een cobra hebt getrapt, haar in haar boudoir in haar negligé hebt betrapt, haar collectegeld uit het bakje hebt gejat, of haar hebt voorgesteld ‘The Zipless Undertaker’ van Erica Jong te lezen. Pardon, zeg je, het is niet mijn bedoeling iets onbehoorlijks te zeggen.
Geen excuses. Je hebt haar wet overtreden. Je hebt haar privédomein geschonden. Je hebt advies gevraagd over worst. Ze kijkt je zo aan dat je je achterwaarts uit de voeten maakt en in een zak briketten zou willen verdwijnen. Het heelal is duister, denk je, en we zijn dieren overvallen door catastrofes. En je verlaat de winkel zonder worst. Je eet wortelen en je slaat twee weken lang geen proviand in.
Maar je hebt er niet van geleerd en een week later – want je hebt toch zo’n zin in zo’n stukje worst, een vingerlang stukje worst op een stukje brood met boter – sta je daar waarachtig alweer voor hetzelfde rek en je denkt dat normaal gesproken de mensheid niet zo lichtgeraakt is. En je probeert het weer. Deze keer kies je iemand uit die wat gevoeliger lijkt, die de wereld lijkt te omarmen en om wier mond allerlei menselijke schakeringen van oordeel, twijfel en belustheid spelen.
‘Mevrouw, u lijkt me iemand die op de hoogte is van verschillende soorten worst, kunt u mij zeggen welke ik het best kan kiezen?’
‘Herehartje, daar vraag je me wat,’ steekt ze van wal, ‘ik zei laatst tegen Sors, dat is mijn man, die denkt dat hij de beste barbecueër is van het land, al is er niemand die het met hem eens is, ik al zeker niet, ja, ik, kijk eens naar me, zie ik eruit als een vrouw die zin heeft in verklungelde worst? Ik, die rondrent en alles voor mekaar krijgt wat hij bij zijn worst wil eten? Bananensalade, barbecuebroodjes, aardappels, groene maïskolven en hele-abrikozen- en marshmallows-op-een-stokje terwijl hij bij zijn vuurtje staat te klungelen, ik zeg tegen Sors, Sors zeg ik, hoeveel jaren sta jij al te roosteren, mijn lieve man, en nog steeds klopt je timing met de houtskool van geen kanten en elke keer zeg jij tegen mij, Martha, ik ben Martha Viviers, aangenaam, ik zeg tegen Sors hoe lang braad jij nu al geen worst en ieder keer is het een gekluns, de cheek, zegt hij tegen mij, het komt doordat jij, mijn vrouw al twintig jaar, altijd de verkeerde worst koopt, heb je dat ooit van je leven al meegemaakt? Ik zeg tegen hem klungel maar verder, Sors, het is de beste worst die er is maar dan weer is hij hier te kort en daar te lang, als de worst rauw is was hij te stijf gestopt, als hij verbrand is was hij niet vet genoeg, als hij rimpels heeft dan zeg je dat het kattendarmen waren, als hij barst zeg je dat het ezelkutvlees is, als hij in de knoop raakt zeg je dat het halal was, als hij uiteenbarst was het zogenaamd koosjer, en zo maar door, maar als ik jou een goeie raad mag geven over worst, hartje, ga dan zelf aan de slag bij de barbecue, laat hem in zijn sop gaar koken in de voorkamer voor de tv en rooster zelf, en dan kan ik het volgende aanbevelen afhankelijk van je hout en of je misschien iemand hebt om te helpen in de keuken, mind you, als Sors helpt loop je weer de kans dat je de worst en het vlees perfect braadt, maar dat er weer gekluns in de keuken van komt, dat de broodjes niet aan de buitenkant zijn beboterd en de marshmallows van hun stokje vallen voor ze in de buurt van het vuur komen en dan kun je het net zo goed opgeven en een flinke borrel voor jezelf inschenken en retire met een zak chips en de Fairlady in je slaapkamer, want dan krijg je te horen hoe ontevreden hij is, terwijl jij denkt dat de worst de hoofdzaak is, als die maar goed gebraden is maar dan zie je hoe Sors Viviers mekkert over de bijgerechten die hij zelf verkloot heeft sorry voor mijn taalgebruik mijn meisjesnaam was Jordaan waar blijft de tijd.’
Tegen die tijd ben je de hele winkel doorgelopen, gangpad in, gangpad uit met Martha-Vrouw-van-Waar-Blijft-de-Tijd aan je zij, die jouw hele boodschappenlijstje uit je hoofd heeft gekletst. Recht langs de kassa worstel je je met haar aan je zij en met alleen een potje pindakaas en een pakje ontstopper in je mandje loop je de winkel uit het parkeerterrein op en je wilt vertrekken zonder worst, nooit meer worst, nog geen enkele gedachte eraan, voor eeuwig genezen van worst, en dan zie je, terwijl je je VW start, dat Martha van Sors voor het raampje hangt en een pakje voor je neus schudt, ‘hier hartje, pak alsjeblieft de drievoudigverklungelde bedonderde worst uit mijn handen, je hebt me voorgoed overtuigd dat die niet geschikt voor mij is, vanavond eten we Viennas met tomatensaus, doei en dank je voor het kletspraatje, probeer de volgende keer Worstberg in Belville, let alleen goed op dat er minder dan tachtig procent varkensvlees in zit, die is geneigd de volgende dag zuur te zijn en dan wil je Sors niet aan je ontbijttafel zien.’
Dit was meer dan voldoende om vegetariër te worden, mompel je in jezelf. Maar houd in godsnaam je mond als je bij Fruit & Vegi’s naar de plompe glanzende aubergines staat te kijken. Kijk niet om je heen, laat je dat ene bijvoeglijke naamwoord niet ontvallen, zoek geen medebewonderaar van deze wulpse vruchten, je haalt je er allerlei problemen mee op de hals. Je kunt bijvoorbeeld gevraagd worden je aan te sluiten bij de Stellenbosche club van aubergine-opwrijvers. En dan zit je opgesloten in het dorp van godsvrucht en offergaven, want als je soms had gedacht dat de vleesetende hoofdstroom problematisch was, dan is de helft je nog niet verteld. De Stellenbosche bruisende franje is pas daar, waar je de bovengemiddelde halfgare oesterzwammen in een schuimlaagje van Veuve Clicquot tegenkomt, bij wijze van amuse-bouche, plaatselijk uitgesproken als ‘Aha! Muizenbosch!’
Noten
1) Titels van gedichten en teksten van Opperman.
2) Je voelt dat de eerste snoek eraan komt.
3) Op een intiemere manier.
4) Ronder in je omgerold.
5) Je drinkt jonge wijnen op het ontluiken van veldbloemen … het voorzichtige proeven aan de rode punten van de eerste aardbeien.
6) Aan iedereen die belangstelling heeft voor een rijk voorziene dis, onafscheidelijk verbonden is met onze traditionele gastvrijheid.
7) Letterlijke vertaling van het fragment uit het interview met Rosie September door Sandra Kriel:
'Ik krab mijn eigen afval schoon. Kook het afval, flink warm water. Runderpoten, krab ze af. Zilverschoon. En als ik die in warm water doe … sommige mensen branden hem schoon in het vuur, maar ik niet, hij is pikzwart, dan is hij toch bitter, maar ik krab in het flink warme water … Water moet onder de klauwen koken tot hij los is. Moet eigenlijk niet lang koken. Zo tien minuten moet je hem koken. Dan moet je hem uithalen. Wanneer je hem te lang laat koken, brandt de poot vast. De buitenkant, dan haal ik hem uit en spoel ik hem af. Was hem spierwit, Afgewassen, dan kook ik mijn ene runderpoot. Dat doe ik. Als ik afval heb, dan maak ik het afval schoon. De kop en de pootjes. Maak kerrie-afval.
Schroei de kop af. Pens kook ik meteen dezelfde dag. Ik krab hem af in flink warm water. Dat is … hoe noemen ze dat? Vliezen vanbinnen. Trek het vlies eruit, zolang hij nog warm in het water. Flink warm water is. Binnenvlies, het gele vlies dat binnenin zit. Trek die buitenvliezen eraf. Was het en snijd in stukjes. En dan kook ik hem. Boontjes of simpel zoals ik wil. Kerrie simpel zoals ik het wil hebben, en aardappels in kleine blokjes. Rijst erbij.' (Kriel, 1983, 85)
8) Zo eten sommigen van ons in Stellenbosch.
9) Glazen afkomstig uit een erfenis.
10) Opzichtige eetkamers waarvan de meubels met gebloemde stof zijn bekleed.
11) Op een charmante manier vis verkopen aan hun karretje.
12) Zoetjes bukken ze zich tussen de rijen wijnstokken om de druiven te oogsten.
13) Bekende Afrikaanse stoofschotel met gehakt over vis.
14) Deze laatste strofe is een bewerking van een gedicht van Christian Morgenstern, ‘Der Lattenzaun’, Duits voor een omheining van hout met openingen erin waar je doorheen kunt kijken. Dit gedicht wordt besproken in The Practise of Everyday Life van Michael de Certeau (1984, 127-9).
Bibliografie
H.W. Claassens, Die geskiedenis van Boerekos 1652-1802. Protea: Protea Boekhuis, 2006.
J. Ewert, ‘Poverty and Inequality. Stocktaking of the Social Landscape of Stellenbosch’ in: Mu. Subitso Swilling, R. Loots (red.), Sustainable Stellenbosch – Opening Dialogues. Stellenbosch: Sun Media, 2012.
H. Giliomee, The Afrikaners. Biography Of A People. Kaapstad: Tafelberg, 2003.
S. Kriel, Vir ‘n stukkie brood. Emmarentia: Taurus, 1983.
N.P. van Wyk Louw, Die halwe kring. Kaapstad: Nasionale Pers Beperk, 1937.
J. Oosthuizen (red.), So eet ons in Stellenbosch. Kaapstad: Human & Rousseau, 1979.
K. Schoeman, Verkenning. Kaapstad: Human & Rousseau, 1996.
Stellenbosch Fynproewersgilde, So eet ons in Stellenbosch. Kaapstad: Human & Rousseau, 1979.
Vertaald uit het Afrikaans door Riet de Jong-Goossens
Podcast voorgelezen door Caroline Meerschaert
De Nederlandse vertaalster Riet de Jong-Goossens studeerde eerst Franse taal en letterkunde voordat zij zich op het Afrikaans stortte. Tijdens haar studie specialiseerde zij zich in literaire vertalingen. Haar eerste gepubliceerde vertaling was Donkerboskind (1989) van de Zuid-Afrikaanse schrijver Louis Kruger. In ruim twintig jaar heeft De Jong-Goossens tientallen boeken vertaald van schrijvers als Ingrid Winterbach, Koos Prinsloo en Marlene van Niekerk (onder andere Agaat). Daarnaast zette zij zich op vele andere manieren in voor de Zuid-Afrikaanse literatuur. In 2010 won zij van het Prins Bernhard Cultuurfonds voor haar gehele vertaaloeuvre de Martinus Nijhoff Prijs: de belangrijkste Nederlandse onderscheiding voor vertalers.
Dents de dragon, tartufflets, fins gourmets et saucisses: un mixed-grill stellenboschien pour voix et piano droit avec deux intermezzos sur fond de susurrement historique
Prélude
Dents de dragon – Andante narrante
‘Il y a un p’tit village que je connais là-bas entre les monts bleuissants / Et les rues à l’ombre du feuillage des chênes’. Ce début d’une chanson du célèbre parolier Koos Kombuis indique déjà le cadre provincial de la ville blanche de Stellenbosch. Sur un ton légèrement ironique et autobiographique, la vie estudiantine de Stellenbosch est représentée comme une beuverie et un pelotage sans fin, ‘une vie de grillades à la bonne franquette’. Par rapport à l’esprit de mobilisation politique qui régnait à l’époque à l’université du Cap, cette chanson crée une image enfantine et naïve qui, sauf quelques menues variations, est toujours d’actualité à Stellenbosch quatre décennies plus tard. De plus, malgré la présence de l’université la plus ancienne de l’Afrique du Sud, la ville est surtout et avant tout associée par un grand nombre de ses habitants et les nombreux touristes avec son vin, ses restaurants et ses pignons hollandais du Cap. Par sa situation pittoresque et son isolement relatif (certains diront que c’est un quartier d’Oranjezicht), c’est néanmoins une ville qui offre une excellente perspective sur le trajet historique de l’évolution de l’espèce humaine qui se présenta comme Lumière ici au siècle à la pointe sud de l’Afrique, armée de la Bible, d’une monture, d’un plan et d’un fusil. Et qui se déclara ‘Afrikaander’ pour la première fois par la bouche d’un jeune fripon de seize ans, un nommé Hendrik Biebouw, avec imprudence et contre les autorités coloniales néerlandaises lors d’une soirée de fin de semaine bien arrosée en mars 1707 (Giliomee, 2003:22).
La métamorphose de cet ‘Afrikaander’ s’est accomplie à travers les siècles et en passant par diverses conformations idéologiques : colon et puis successivement vryburgher, c’est-à-dire libéré de ses engagements vis-à-vis de la Compagnie des Indes Orientales, propriétaire d’esclaves, fondateur de villes, mère de la nation, professeur séminariste, bâtisseur d’universités, professeur chrétien et nationaliste membre de la Ligue des frères afrikaners, chef de chœur, premier ministre, poète, PDG de compagnies d’assurance et de banques, ingénieur d’armement, aumônier, défenseur de la langue de la dernière tranchée et, finalement, manitou corporatif du capitalisme néo-libéral mondial. Les jeunes générations qui se trouvent à Stellenbosch et dont un grand nombre font des études de commerce et de sciences actuarielles, poursuivent toujours les fêtes dans la tradition tapageuse et frénétique de Biebouw. Et on n’a effectivement pas besoin d’enquêter sur les transformations idéologiques pour comprendre les métamorphoses de cet Afrikaner. On peut aussi examiner la plus matérielle de toutes les cultures, la culture culinaire afin d’éclairer son ascension, son règne et son déclin.
L’Afrikaner goinfre de Stellenbosch et les phases de son évolution méritent amplement un examen approfondi. En plus de ses archives culturelles, ses comptes rendus institutionnels et sa littérature, les paléoanthropologues de l’avenir reconnaîtront l’Homo Bolandiendus Stellenboschianus par le contenu de son estomac – ses sacs d’ordures, ses vieux réfrigérateurs et ses décharges publiques.
Pourquoi tant de cynisme, pourrait-on se demander. Ce méli-mélo d’individus d’origine européenne furent eux aussi sélectionnés par les Parques et échouèrent pêle-mêle sur ces côtes à l’époque de la furie expansionniste mercantilo-coloniale des Néerlandais aveuglés par leur cupidité. Comme les dents de dragon de Cadmos, ils furent semés ici par bateaux entiers par la Compagnie des Indes Orientales et les Seigneurs XVII afin d’œuvrer pour l’établissement et le maintien d’une station de ravitaillement au Cap. S’étant arrachés de la houle furibonde, ils devaient se donner une contenance dans une nature sauvage et incompréhensible. Que pouvaient-ils faire d’autre sinon mettre un chapeau, explorer les environs, trouver la fontaine, identifier les menaces, hisser le drapeau, construire le fort (avec meurtrières), creuser le fossé, ériger la clôture, prier, entamer un journal intime et se demander tous les jours : que va-t-on manger?
Intermezzo
Le théologien malicieux : Scherzo, tempo derangemento di vicinato
Il y a une anecdote sur un théologien de Stellenbosch qui avait les idées larges et qui lâcha un beau jour dans les années 70 l’idée fantaisiste suivante parmi ses pieux étudiants. « Imaginez-vous, jeunes gens, aurait-il dit, que pour la tranquillité, la paix et la justice dans le monde, nous ne fassions pas tout ce dont nous sommes capables en tant qu’êtres humains. Nous avons la possibilité d’utiliser nos moulins à vent pour scier des planches afin de construire des vaisseaux et d’aller dans d’autres pays pour développer notre commerce, mais nous choisissons de ne pas le faire. Arrivés ici, en Afrique, nous sommes en mesure de nous approprier les étendues désertes avec l’appui de nos forces montées, de baptiser les fleuves et les vallées dans notre langue, d’assujettir les autochtones, d’apprivoiser les falaises et les plaines, de construire des barrages et des églises, mais nous décidons de ne pas le faire ; nous pourrions convertir les païens mais nous évitons de commettre ce péché ; nous avons les moyens de creuser la terre pour en extraire les diamants, l’or et l’acier à l’aide d’une main-d’œuvre à bas prix pour remplir les coffres de l’État, mais nous nous distancions de cette capacité. Nous pourrions concevoir des avions à réaction, des missiles et des chars mais nous préférons ne pas le faire. Nous sommes capables de soumettre systématiquement les autres, de les cantonner dans des zones séparées et de leur refuser le droit de vote, mais nous ne le faisons pas. Nous pouvons élever quotidiennement des animaux pour les tuer et pour manger leur viande ; nous pouvons tartiner notre pain de beurre et y mettre du fromage et de la confiture mais nous nous retenons de tels excès pour la bonne raison de nous défaire de notre goinfrerie, de notre égoïsme et de notre ambition de dominer. De cette manière, nous resterons peut-être plus proches du dessein et de l’intention de Dieu pour les hommes. »
Selon la légende, cette déclaration antihistorique déclencha des cris de protestation unanimes dans la salle de cours et le théologien dut quitter précipitamment les lieux dans un tourbillon de papiers et sans avoir le temps de boutonner son manteau contre le froid hivernal, avec une bande d’étudiants fulminants sur ses talons. Une plainte fut déposée auprès de la direction de la Faculté de Théologie et pendant des semaines, toute la ville trembla sous le choc de ce bouleversement.
Pendant son procès disciplinaire, le théologien se serait incriminé encore davantage par son ironie. Il prétendit comprendre pour la première fois que Dieu fut créé à toute fin utile à l’image d’un Stellenboschien : c’était un bâtisseur de nation, un négrier, un père fondateur, un civilisateur, un commerçant, un convertisseur, un vigneron, un exploitant (de chaux, de sources chaudes, de terre arable) et un profiteur (de main-d’œuvre), un bureaucrate, un chef populaire, un gouverneur, un général, un premier ministre, un épicurien et surtout un fin gourmet et un amateur de vin. Ainsi, insista-t-il, nous comprenons que l’être et la morale ne firent depuis toujours qu’un à Stellenbosch et que, de l’avis des habitants blancs, les choses étaient telles qu’elles devaient être et avaient toujours été et que donc, vive le statu quo.
Après la conclusion même du procès disciplinaire, le professeur aurait enchaîné avec une désinvolture imprudente en prophétisant devant trois de ses collègues que son argument serait repris un demi-siècle plus tard par des théoriciens universitaires (politiquement neutres) de la complexité. D’après eux, disait-il, la réalité serait un système complexe et autorégulateur qui traiterait tout comportement humain par des processus très lents et invisibles à nos yeux ; tout se passerait bien si tout un chacun faisait simplement tous les jours ce qu’il avait à faire et mangeait – selon ses moyens – son pain blanc. D’après le théologien, une telle perspective serait une version philosophique avancée d’une vieille sagesse populaire selon laquelle le moulin de Dieu tourne lentement – un dicton, dit-il, qui servait d’avertissement aux générations passées : il ne fallait pas exiger avec trop d’empressement des transformations sociales ; elles se feraient toutes seules et les choses changeraient quand la Providence les aurait mûries.
Aux dires de l’assistance, les trois interlocuteurs se bouchaient déjà les oreilles à ce stade, de peur d’être contaminés, mais le professeur était en pleine forme et continua d’improviser librement, la cravate à la main et les lunettes sur le front. La plénitude des temps serait matérielle, d’après lui, déterminée par le libre arbitre humain et non pas prédestinée par la main suprême de Dieu, pour la simple raison que le moulin si lent du Dieu Unique et Tout-Puissant n’était pas le seul. Le gain (ou bien le pain) de l’un est la perte de l’autre. Dès que la dynamique pain / perte est bien engagée, expliqua-t-il, surviennent inévitablement deux autres dieux ; le dieu louangé avec accompagnement des grandes orgues de l’église mère du centre-ville et l’autre dieu de la petite bicoque à Kayamandi où l’on étouffe sous le zinc, qui prête l’oreille aux plaintes des misérables de la terre. Ces dieux n’ont pas la même apparence, dit-il, mais ils sont le même, c’est-à-dire, le fils de Dieu qui raconte dans les Évangiles qu’il ne vient pas seulement apporter l’amour et le salut mais aussi le glaive du combat.
Prélude
Les dents de dragon (suite) – Andante narrante ma col pugno
Aujourd’hui, plus aucune trace ne demeure à Stellenbosch de la lucidité de ce théologien jadis renvoyé de l’université, et qui avait compris la valeur de l’autodiscipline, de la pratique de l’autoformation à travers l’abstinence, la gratification différée, l’ascèse et l’anachorèse ; autant d’expériences qui constituaient d’après lui le fondement de toutes les grandes cultures. Aujourd’hui, en revanche, on y distingue encore les effets de trois siècles de cupidité et d’esprit de clocher colonial, visible d’une part dans le luxe dans lequel vivent encore et peut-être plus qu’avant les classes supérieures blanches, et d’autre part dans l’écrasante misère, la déchéance, la maladie et la faim des populations noire et métisse (2) de la région de Stellenbosch.
À la question s’il existe de nos jours des penseurs influents au franc parler qui peuvent démontrer aux jeunes gens de Stellenbosch ces liens et ces origines historiques lointaines, qui essaient de théoriser le phénomène en fonction de l’éthologie, de la lutte des classes, de l’évolutionnisme adaptatif, de la théorie des systèmes ou de la théorie de l’acteur-réseau, la réponse est sans doute affirmative. L’Université de Stellenbosch jouit d’une excellente réputation dans le monde entier grâce à ses centres et instituts spécialisés où ces types de questions sont étudiés et examinés dans différents contextes de questionnement. Or, l’impact de ces recherches sur la sphère et la dynamique générales de la communauté universitaire reste minime. Au premier coup d’œil, l’environnement universitaire peut paraître comme un rassemblement de tartufflets où un corps estudiantin inconscient et apolitique est traité d’après le modèle d’entreprise en tant que ‘clients’ ou ‘associés dans la connaissance’.
De nos jours, la ville n’exhibe pour ainsi dire aucune modification par rapport à l’aménagement de l’espace de l’époque de l’Apartheid, avec le centre-ville blanc, les townships métis et noirs à l’extérieur et au-delà de la zone urbaine, les somptueux domaines viticoles où les ouvriers vivent encore dans la misère totale. On pourrait soutenir que si dans une ville relativement petite avec une concentration de population instruite et étudiante, rien dans l’agencement élémentaire de la vie de la population n’a changé depuis des décennies, il est improbable qu’un changement ait lieu ailleurs en Afrique du Sud (cf. Ewert, 2013: 255-268).
Intermezzo
Le vieux bief de moulin – Allegro bisbigliando
Ô captage d’eau sans défense de lacs préhistoriques, ô confluence de bras dans un torrent vif, ô écumes fertiles en flocons sur les fougères, ô bêlement du cobe de montagne, toux du léopard, nourritures fluviales de petites tribus humaines errantes, ô rumeur de la pioche et de l’ancre, ô explorateur émoussé dans la vallée vulnérable, éclaireur boer à cheval qui prend dans son havresac les jumelles pour tirer vers lui la rose des marais duvetée et farouche (3), ô haut-de-forme du gouverneur, ô registre dans lequel il note: “petite isle entourée d’eau fraîche et plantée d’arbres altiers”, ô premiers cours d’eau maçonnés, ô ambre des seaux dans l’Avenue blanchie par ses pignons, ô écluses de Mostertsdrift, ô irrigation à tour de rôle des citrouilles des premiers pionniers, ô roue du moulin aux rayons d’acier, ô farine, ô pain, ô la bergère en colère tua son p’tit chaton ron-ron, les pieds de l’esclave baignés dans les douves, ô semence du cierge des Indes Orientales qui fuit des ourlets de ses jupes, ô enfants, ne gaspillez pas l’eau, les vieux veulent en boire, ô tourbillons du barrage, ô tendre entretien des canaux par les millionnaires de la rue Rowan, ô cours d’eau du village peu à peu affaiblis, ô berges aux fougères, aux ponts, aux dormeurs vagabonds, berges polluées, ô chant des vendeuses de fleurs parfois encore entrevues, ô protées, ô pelotes d’épingle, ô où sont donc les colporteurs de ces bords près de la petite église Rhénane et Stellenbosch m’appelle mais sait-on seulement si l’on s’en va ou si l’on reste?
Minuetto
De la grande bouffe aux fins gourmets – Allegro strepitoso
Dans les villages du Boland, les simples habitudes alimentaires de la campagne des XVIIIe et XIXe siècles ont disparu. Dans les fermes environnantes, on apaisait sa faim quotidienne avec des patates douces, du potage de fèves, des pâtes au lait ou du lard avec un gros morceau de pain. C’était une question d’honneur dans les villages lumineux de tenir une ‘bonne table’. Mais que faire d’une bonne table à Stellenbosch si on ne peut la parader devant les yeux de ses rivaux.
On pense aux passages dans Verkenning (4), un roman de Karel Schoeman, dans lequel l’auteur décrit minutieusement le phénomène de la grande bouffe. Dans le chapitre sur Stellenbosch, il décrit le train de vie des villageois du point de vue d’un voyageur néerlandais : « Les grandes maisons dans leurs jardins, abritées derrière des arbres, où les pièces sont toujours fraîches et ombragées, les pas feutrés des esclaves, l’étalage flamboyant. La parade et l’ostentation, les repas extravagants [...] » (Schoeman, 1996 :113). Lors du repas de noces, le jeune homme est interloqué par tous les plats apportés par les esclaves et par la manière dont les invités « se penchent pour découper et se servir à faire déborder les assiettes : curries et tourtes, viande rôtie et poulets et tout un cochon rôti servi et porté de table à table sous les acclamations du public » (Schoeman, 1996 :129).
Cette représentation par Schoeman ne semblerait pas être une fiction littéraire des habitudes historiques dans le Boland. Dans son livre Die geskiedenis van Boerekos 1652-1806 (5), H.W. Claassens cite dans le chapitre sur la population du Cap entre 1707 et 1806 une lettre de 1710 de l’époux de la petite-fille de Jan van Riebeeck : « C’est comme si le Cap se résume à se gaver et se griser » (Claassens, 2006 :115). Tout comme Cornelis de Jong qui décrit les habitants du Cap dans son journal de voyage de 1791-1797 : « Dans l’ensemble, je ne connais aucun peuple qui ne mange davantage, ni ne boive davantage ni ne dorme davantage » (Claassens, 2006 :115). Dans sa description d’un repas chez un certain Benjamin Weigt à Wellington en 1797, Lady Anne Barnard mentionne qu’il y avait du riz, un jambon du Cap, un cuissot de chevreuil farci, deux canards, du poulet au curry, des petits pois, des haricots verts, du chou, une salade garnie de deux douzaines d’œufs durs, de la crème anglaise cuite au four et diverses pâtisseries et des fraises comme dessert (Claassens, 2006 :116).
S’il en allait ainsi à Wellington, on aimerait mieux ne pas savoir de quels excès aurait été capable l’Homo Stellenboschianus. D’après Claassens, l’ostentation et l’obsession du prestige dans le Cap et ses environs résultaient de l’organisation hiérarchique de la Compagnie des Indes Orientales. La table était l’endroit où l’hôte pouvait déployer sa position et son prestige en tant que personne d’autorité indépendante. Par ailleurs, l’ostentation culinaire n’était peut-être qu’une réaction aux privations subies durant la première décennie d’existence de la station de ravitaillement. Ou n’était-ce qu’une imitation des tables mondaines de l’Europe du XVIIIe siècle où il fallut mettre en place des dispositions légales pour limiter le nombre de plats servis (Claassens, 2006 : 116) ?
Une phase intéressante dans la métamorphose de l’Afrikaner « typique » qui aime son assiette remplie d’une sélection de mets, son pot-au-feu et son barbecue (6) est celle du gourmet des quartiers chics. Son apparition accompagne son investiture en tant que membre de la haute bourgeoisie et du pouvoir politique de son parti et cela se passe à Stellenbosch dans les années 1960 et 1970. Le gourmet est une sommité du peuple et sa cuisine est la cuisine du peuple mais dans un mode glorieux. Dans mon exemple, il est de plus pourvu d’une couenne luisante de belles-lettres bolandaises (7). Il est membre d’un groupe très conscient de son image de fines bouches et de grands chefs qui se respectent mutuellement. Le groupe se donne le titre de confrérie et la confrérie incarne une volonté d’authenticité et de propriété.
Un livre de cuisine qui porte le titre révélateur So eet ons in Stellenbosch (Ainsi mangeons-nous à Stellenbosch) fut publié en 1979 par la Confrérie des Gourmets à l’occasion du troisième centenaire de leur ville et sert de modèle de suicide culinaire – non seulement à cause du manque d’imagination des recettes et du style fade de leur rédaction, mais aussi à cause de l’idée d’une tradition qui mérite d’être répétée sans fin. En dehors de ‘l’immortalisation’ d’une cuisine essentielle de Stellenbosch, le petit livre de la Confrérie des Gourmets remplit toutes les conditions d’une idéologie, à savoir l’obscurantisme, la déformation et la réification.
Pour commencer, les recettes sont classées selon les saisons. La tradition culinaire de Stellenbosch est représentée comme une harmonie profonde avec les rythmes de la nature. Le poète du village, D.J. Opperman, le ‘scribe des carbonari’, attribue à Stellenbosch cette complicité avec la nature. À Stellenbosch, la poésie des poètes canonisés est, comme nous le savons, à peine éloignée des Saintes Écritures. Et s’il s’agit d’un poète canonisant (qui florilège la poésie afrikaans pour le marché des ouvrages au programme), les formulations de cuisine, qu’il s’agisse de coings ou de snoek (8), valent au moins les Fleurs de la Casserole – et voilà les Fleurs du Chaos (9) et les Fleurs du Mal en parfait équilibre avec une nuance authentique et chaleureusement domestique.
Depuis Vier Gebede by Jaargetye in die Boland (Quatre prières au fil des saisons dans le Boland) de N.P. Van Wyk Louw, la ‘naturalisation’ du devenir de soi selon les saisons n’avait rien de nouveau dans la poésie afrikaans. Bien qu’on ne puisse comparer ces poèmes de circonstance pleins ‘d’esprit’ aux sonnets trempés d’une pathétique ondulante de Van Wyk Louw, ces deux cycles de poèmes ont quelque chose en commun, même si l’un est situé dans la pensée du promeneur bolandais en prière et l’autre autour du foyer bolandais bien approvisionné : notre bien-être, sembleraient soutenir Opperman et Van Wyk Louw, dépend non pas de notre classe sociale garantie par la politique et maintenue par le capitalisme, mais du modèle indéniable, du rythme et de l’atmosphère des saisons.
D’après Opperman, l’automne entraîne inévitablement un état de détente et on sent en soi la première remontée du snoek (So eet ons in Stellenbosch : 5), en hiver, on parle involontairement une langue plus intime et les cailloux de la Eersterivier (10) roulent dans le torrent et se lissent en soi (So eet ons in Stellenbosch : 19). En été, on « rayonne de plaisir envers les voisins et les visiteurs » (So eet ons in Stellenbosch : 45). Pour le printemps, le poète invente quelque gauloiserie pour titiller les pieux calvinistes : une paillardise printanière toute empreinte d’allusions grivoises avec une allure de ménestrel moyenâgeux – tellement fine que même le pasteur pourrait l’apprécier : « On boit du vin jeune sur les iris et les fleurs d’arlequin... le premier goût chaste de la pointe rouge des fraises » (So eet ons in Stellenbosch : 33).
La rhétorique élevée de la nature à travers laquelle Van Wyk Louw représente le devenir de soi est modulée par Opperman de façon plus truculente. La joie de vivre du riche villageois du Boland est généralisée comme norme naturelle du genre humain. Ainsi, les Gourmets dédient leur livre « à tous ceux qui s’intéressent à la bonne table, indissociable de notre hospitalité traditionnelle » (So eet ons in Stellenbosch : page de titre).
Intermezzo
Pour un morceau de pain – Largo parlando dolente
On découvre facilement qui est compris dans le ‘nous’ de Stellenbosch dans le petit livre Vir ‘n stukkie brood (Pour un morceau de pain), publié quelques années plus tard par la maison d’édition alternative, Taurus. L’auteur, Sandra Kriel, enquête sur les conditions de vie des ouvriers agricoles autour de Stellenbosch. Elle interviewe des femmes qui parlent également de la cuisine et de leurs habitudes alimentaires. Ce livre fut un des premiers de ce genre de publication documentaire dans la région. C’est un rappel durable à tous ceux qui sont pris dans les zones de confort de la classe moyenne qu’il existe tout autour de la culture des gourmets blanchie à la chaux une périphérie en expansion de ménages métis démunis, d’alcoolisme, de violence et de souffrance.
L’extrait suivant de l’entretien de Kriel avec Rousie September n’illustre pas seulement des aspects de la cuisine des métis pauvres mais aussi d’un afrikaans qui est bien loin des riches laïus de Mosterdsdrift :
Je nettoie aussi mes propres abats. Je cuisine les abats. Dans de l’eau. De l’eau forte et chaude. Les pieds de bœuf, je les nettoie. Parfait. Et quand je les mets dans de l’eau chaude... il y en a qui les brûlent dans le feu pour nettoyer mais pas moi. Ils en sortent noirs comme de la suie et deviennent tout amers. Mais moi je nettoie dans de l’eau forte et chaude.... Il faut que l’eau bouille sous les pattes, qu’elles se détachent. Mais pas trop. Disons dix minutes. Et puis il faut les essuyer. Quand on les laisse trop longtemps, ça attache et on crame la casserole. Donc j’essuie et puis je rince pour que les pattes soient bien blanches. Et puis je cuisine ma patte de bœuf. En gelée. Si j’ai des abats de mouton, je les nettoie. La tête et les pieds et je les prépare au curry.
Je flambe la tête et je fais les tripes le même jour. Je les nettoie dans de l’eau chaude. Comment dit-on ? La membrane. Il faut retirer la membrane intérieure quand elle est encore dans l’eau chaude. La membrane intérieure, celle qui est jaune. Et puis après celle de l’extérieur. On la lave et on la coupe en petits morceaux. Et puis je la cuisine. Avec des fèves ou sans, comme je pense. Avec du curry ou au naturel et avec des patates en petits dés. Et le riz à part. (Kriel 1983 : 85)
Quand on lit une pareille description, on a le sentiment que les Gourmets auraient pu donner à leur livre un titre plus modeste, par exemple, Ainsi mangeons certains d’entre nous à Stellenbosch.
Des fins gourmets à la grande bouffe (suite) – Minuetto strepitoso
Même si une conscience explicite ou thématique de ruptures, d’altérité et de contradictions ne se rencontre en général pas dans les livres de cuisine, les absences et les omissions dans ce livre des gourmets laissent un goût d’autant plus amer à cause des illustrations. Sur la couverture, nous trouvons, conforme au contexte raffiné, festif et bon vivant des poèmes d’Opperman, un dessin de verres ‘de famille’, de plats et de chandeliers avec les montagnes de Stellenbosch à l’arrière-plan. Sur la page de titre, il y a un dessin de fruits et de légumes sur une planche, dans le style d’une corne d’abondance classique informellement disposée. Suit alors une série de dessins qui ne prennent pas pour référence, comme on pouvait s’y attendre dans les années 1970, des professeurs en costard et des fermiers en veston et leurs épouses parées de perles d’eau douce dans des salles à manger drapées de chintz. Les dessins sont des représentations sentimentales et rupestres d’un temps jadis généralisé où, sur un fond galvaudé d’architecture de style hollandais du Cap, les métis (qu’on reconnaît aux traits physionomiques nettement ethniques) sont présentés comme une classe inférieure résignée à son sort. Très gentiment, ils vendent du poisson d’une charrette (So eet ons in Stellenbosch : 6), très docilement, ils se penchent pour vendanger le raisin (So eet ons in Stellenbosch : 46). En plus de la réification de la culture culinaire comme donnée de la nature, nous avons à faire ici à deux autres fonctions de l’idéologie, à savoir la déformation et la dissimulation des conditions matérielles de possibilité de la vie gourmande de Stellenbosch et les constructions de classes et politiques de l’époque.
Avec toutes ces indications du ‘malentendu’ qui planait sur la cuisine de la Confrérie des Gourmets, on se demande pour conclure si leurs bouches étaient vraiment aussi fines que cela. Glutamate de sodium (9) ; curry en poudre commercialisé (24), margarine (31), cubes de bouillon (38), colorant alimentaire (28), crème anglaise en poudre (31) et enfin et surtout un sachet de potage à la queue de bœuf en poudre, et cela dans la recette de Bobotie (11) (24) ; voilà une indication de la finesse du palais de ces fines bouches. En conséquence, on a du mal à prendre ce livre avec un grain de glutamate monosodique. C’est un exemple de dilettantisme culinaire – non que ce soit gênant en soi ; la cuisine est le royaume de l’amateur, mais quand cette attitude s’accompagne de tant de suffisance et de présomption, ce n’est pas uniquement l’empathie humaine du lecteur qui est éveillée.
Vamp al coda
Le hameau endormi entre les montagnes – S’entend
Loin au-dessus du village se tiennent les monts rocheux,
au nord, un lézard à épines
qui se traîne vers la mer,
l’autre, à l’est, un auroch avec une tête fière
et massive au-delà des côtes verdoyantes,
et au fond, le puissant crâne de Banghoek
qui, hiver comme été, pense l’impensable.
Au-dessus des gorges du nord-est, du sud-est, des colosses
solides et mutilés aux sillons verticaux
qui bravent le souffle des aigles,
à l’ouest, les sommets des collines et leurs pentes autour
et puis un étron qui surgit d’un large fondement,
un colombin formé de terre et pétrifié
qui garde le sud, inébranlable et solide.
Les montagnes, leurs figures barbares, dessinées et stylisées
par Schumacher, Van Stade, Lady Anne, ont des noms
qui les domestiquent au niveau du village, sont pourprées
sur des cartes postales en scènes baroques et chantées par des
topographes, poètes, compositeurs avec forêts de pins en cantates et ballades –
les Pics-Jumeaux, Stellenboschberg, Papegaaiberg –
les massifs tourbillonnés de magma,
immobiles, involontaires, inconstructibles,
agacés comme les babouins,
les agriculteurs et les érudits œnophiles.
Des générations valeureuses les gravissent, siècle après siècle,
et regardent, pendant un moment détachées, le hameau incrusté,
blanchi aux toitures rouges, les quelques rues bleues, les cours d’eau,
faible tintement et remparts scientifiques impuissants dans une grille aux chênes,
la radiation de la pustule centrale dans les zones de misère à neuf yeux,
Idasvallei, Cloetesville, Kayamandi et d’autres décharges encore plus sales –
égouts, déchetterie, cimetière, industries,
et les blancs débiles derrière des clôtures électriques à l’horizon occidental,
les remplaceurs de tuyaux d’échappement et les changeurs de pneus
chez les mécaniciens des portes septentrionales.
Les ignobles varappeurs, architectes, bigots,
une fois chez eux, se morfondent encore tant pour toutes ces hauteurs non-gravies,
tous ces entre-espaces de leur village aperçus d’en haut,
qu’une fois chez eux, ils ne supportent plus les clôtures à travers lesquelles
on peut voir ici et là et comme consolation et défense,
dans tous les endroits vides, ils érigent édifice sur édifice et mur sur mur. (12)
Rondo capriccioso
Saucisse (13) – Con brio
En parlant avec des inconnus dans des supermarchés à Stellenbosch, on se rend rapidement compte du quartier dans lequel on se trouve. Par l’épaisseur des délires et des clôtures ; la mesure dans laquelle les illusions suintent vers l’extérieur ; les aspects qui ne sont que pur enjolivement des préjugés et où se trouvent les sensibilités.
Prenons, par exemple, la situation devant le rayon des saucisses dans un supermarché select de Stellenbosch comme le Spar. C’est un univers rayonnant de lumière et rempli d’amour et les consommateurs y représentent le sommet de la création. Mais il y a trop de saucisses et trop de types de saucisse et même le mortel le plus béat est étourdi par tous les noms : Sarments de Vignes, Coup de Cœur du Boucher, Pics-Jumeaux, Yuppie, Buppie, Mummie, Blogue, Noir Désir, Alléluia, Bœuf Long, Amorce Courte, Gourmet, Der Hirt auf dem Felsen, CyberTek, Coriandre, Mouton Pré Salé, Mouton Grand Prof, Nouveau Afrikaner, Hachée de Gauche, Moulue de Droite, Voortrekker, Communauté Réformée Brackenfell-Est, Vague Déferlante, Camping Sauvage, EncUlé de MoUstique, Barbecue Salon, Cool le Weber, le Coq Hardi, Outeniqua, Front National, Sarie Marais, 4X4 et Vraie Godasse de Cuir.
On voit comment le public tourne en rond devant le rayon, sans rive, sans raison, sans mère. On voit comment ils tâtent les barquettes, comment ils se méfient des noms, comment ils se pâment d’une identification momentanée, comment ils résistent à la tentation, comment ils cèdent à la nostalgie d’un soi oublié ou visé. On voit comment ils regardent leur montre, comment ils prient, que cette saucisse s’éloigne de moi, on voit comment ils envoient des signaux d’alarme et des cris à l’aide sur leur mobile. Certains hésitent entre deux possibilités, d’autres jonglent avec six marques, une petite dame s’accroche à son chariot, ses sens troublés, tous ses projets et ses intentions coulés par cette Babel de marques de saucisse.
On s’en approche presque par compassion et par identification. Car on veut aussi acheter de la saucisse et on se dit, par toute la terre et jusqu’aux cieux, il n’y a aucun problème qui ne puisse se résoudre par une communion sincère et un consensus raisonné.
On se positionne donc dans la foule et on juge les autres acheteurs de saucisse selon leur degré de confusion. Et, le cœur rempli d’amour et de compassion les plus sincères, on s’adresse à une dame qui semble bien plus sûre d’elle que la plupart des autres clients et qui affiche un air de stabilité. Un refuge et un appui, pense-t-on, Église Réformée, elle saura tout ce qu’il faut pour faire un braï réconfortant et béni. Et sur le ton le plus bienveillant, on s’y risque.
Madame, vous avez l’air de quelqu’un qui s’y connaît en saucisse. Pourriez-vous recommander quelque chose ?
Mince ! Elle se redresse comme si elle avait marché sur un cobra, comme si on l’avait surprise dans son boudoir en corset, comme si on avait puisé dans le panier de la collecte, comme si on lui avait recommandé de lire The Zipless Undertaker (Pompes funèbres sans fermeture éclair) d’Erika Jong (14).
Excusez-moi, je n’avais pas l’intention de vous froisser, dit-on. Aucune clémence. On a péché. On a violé le domaine privé. On a demandé un conseil sur la saucisse. Elle a un regard tel qu’on se retire à reculons et qu’on voudrait disparaître dans un sac de briquettes. L’univers est impénétrable, pense-t-on, et nous sommes des bêtes assaillies par des catastrophes. Et on quitte le supermarché sans saucisse. On mange des carottes et pendant deux semaines, on ne se risque pas à faire des courses.
Mais on n’apprend pas et une semaine plus tard – parce qu’on a tellement envie d’une petite saucisse délice avec un morceau de pain et du beurre – nous revoilà devant le même rayon et on pense que l’humanité n’est pas toujours aussi susceptible. Et on lance un nouvel essai. Cette fois, on choisit quelqu’un qui a l’air plus hésitant et humain et dont les traits révèlent des nuances de jugement, de doute et de plaisir.
Madame, vous semblez vous connaître en saucisse, pourriez-vous me recommander une bonne affaire ici ?
Ah, mon Dieu, vous m’en posez une, dit-elle et continue. Je disais l’autre jour à Maurice, mon mari, qui pense qu’il fait les meilleures grillades du pays même si personne n’est d’accord avec lui, moi encore moins que les autres, oui moi, regarde-moi bien, est-ce que j’ai l’air d’une femme qui apprécie une saucisse mal foutue ? Moi, qui dois me mettre en quatre pour préparer tout ce qu’il veut manger, lui, avec sa saucisse ? De la salade de bananes, des sandwichs de barbecue, des patates, des épis de maïs, des brochettes d’abricots et de marshmallows pendant que lui se tient tranquillement à côté de son feu à foutre je ne sais quoi, et je lui ai dit, tu sais Maurice, depuis combien de temps est-ce que tu fais des grillades, mon chéri, et tu n’arrives toujours pas à régler ton timing avec les braises et tout ce qu’il faut faire griller et à chaque fois, il me dit Martha – je m’appelle Martha Viviers, enchantée – alors je lui dis à Maurice, depuis combien de temps fais-tu des grillades et à chaque fois il y a une merde et – le culot – il me dit, c’est parce que toi, mon épouse de plus de vingt ans, tu achètes toujours la mauvaise saucisse – je n’en reviens pas ! Je lui dis, va te faire foutre, Maurice, c’est la meilleure saucisse qu’il y ait. Et puis c’est trop court par-ci et trop long par-là et si la saucisse n’est pas cuite, il dit qu’elle est trop farcie, si elle est cramée il dit qu’elle n’est pas assez grasse, si elle se plisse il dit que ce sont des boyaux de chat, si elle crève il dit qu’il y a de la viande d’âne, si elle se noue il dit que c’est du halal, si elle se défait d’un côté il dit que c’est du kasher et ainsi de suite. Mais si je peux te donner un conseil sur la saucisse, mon cœur, fais la grillade toi-même, laisse-le affalé devant la télé dans le salon et fais le barbecue toi-même et dans ce cas, je pourrais faire des recommandations selon le bois que tu as et si tu as au moins quelqu’un qui pourrait t’aider dans la cuisine, enfin, si Maurice y met du sien, il y a aussi des chances que tu arriveras à griller parfaitement la viande et la saucisse mais puis après, il fout la merde dans la cuisine et les sandwichs de barbecue ne sont pas beurrés à l’extérieur et les marshmallows se cassent la gueule avant que les brochettes n’arrivent au feu et là, on peut tout aussi bien rendre son tablier et se verser un verre et se retirer dans la chambre avec un magazine et un paquet de chips parce que là tu vas entendre combien il est mécontent et il pense aussi que la saucisse est l’élément essentiel d’un barbecue à condition qu’elle soit bien grillée mais alors Maurice se plaint des plats d’accompagnement qu’il a lui même massacrés – et, désolée, mais mon nom de jeune fille était Jordaan, ah, que le temps passe vite.
Entre-temps, on a fait tout le supermarché avec Martha, née jeune-fille-du-temps-qui-passe-vite à ses côtés et impossible de se souvenir d’un foutu mot de sa liste des courses à faire sous son bavardage. Même après avoir passé la caisse, on lutte encore avec elle et on n’a dans son panier qu’un pot de beurre d’arachide et un produit pour déboucher les canalisations et dans le parking on ne pense qu’à s’en aller sans saucisse, jamais plus de saucisse, on n’y pensera même pas, on est délivré à jamais du rayon des saucisses et puis on voit tout en emballant sa Coccinelle que Martha de Maurice est pendue à la vitre et elle agite une barquette de saucisse, tiens mon cœur, prends ça, cette saloperie de saucisse trois fois maudite, tu m’as finalement convaincue que ce n’est pas pour moi, ce soir on mangera des saucisses de Vienne au ketchup au revoir et merci de la causette et la prochaine fois essaie Mont Saucisse à Bellville, mais assure-toi qu’il y a moins de 80% de porc sinon le lendemain il y a un goût aigre et puis tu ne veux vraiment pas voir la tête de Maurice au petit-déj’.
Et si on devenait végétarien, se dit-on tout bas. Mais pour l’amour du ciel, qu’on n’ouvre pas la bouche quand on se trouve au marché des légumes à côté des aubergines rebondies et luisantes à volonté ! On regarde droit devant soi, on ne laisse tomber aucun adjectif, on ne cherche pas d’admirateurs de ces fruits sensuels, on pourrait s’attirer des ennuis sans fin. On pourrait, par exemple, se faire inviter par le Club de Stellenbosch des Cireurs d’Aubergines. Et c’est alors qu’on est cuit dans ce village de dons divins et de grâces du ciel car si on peut trouver incommode le courant principal de carnivores, on est loin de tout savoir. Dans les lisières pétillantes de Stellenbosch, on rencontrera des huîtres mi-cuites dans une petite mousse de Veuve Clicquot comme amuse-bouche, avec la prononciation locale : ah ! musebosch !
Sources
Claassens, H.W. Die geskiedenis van Boerekos 1652-1806. Pretoria: Protea Boekhuis 2006.
Ewert, J. ‘Poverty and Inequality. Stocktaking of the Social Landscape of Stellenbosch’ in Swilling, M. Subitso,
B. Loots R. (reds.) Sustainable Stellenbosch – Opening Dialogues. Stellenbosch: Sun Media 2012.
Giliomee, H. The Afrikaners. Biography Of A People. Kaapstad: Tafelberg 2003.
Kriel, S. Vir ’n stukkie brood. Emmarentia: Taurus 1983.
Louw, N.P. van Wyk. Die halwe kring. Kaapstad: Nasionale Pers Beperk 1937.
Oosthuizen, J. (red.). So eet ons in Stellenbosch. Kaapstad: Human & Rousseau 1979.
Schoeman, K. Verkenning. Kaapstad: Human & Rousseau 1996.
Stellenbosch Fynproewersgilde. So eet ons in Stellenbosch. Kaapstad: Human & Rousseau 1979.
Notes
(1) Néologisme ! Une personne hypocrite et faussement timide. La traduction littérale du terme afrikaans désigne une personne qui pète en sourdine. (N.d.T.)
(2) En Afrique du Sud, on utilise traditionnellement en français le mot “métis” pour désigner la population qui n’est ni d’origine noire (bantoue) ni blanche. C’est un terme impropre car pour la très grande majorité, il ne s’agit pas d’une population issue du métissage noir/blanc. Ce terme couvre en réalité plusieurs populations distinctes : les populations Khoi et Bushman (ils refusent eux-mêmes le terme ‘politiquement correct’ de San) qui sont les habitants originels du Cap occidental et du Cap du Nord, et la population issue de l’esclavage hollandais et qui venait pour la plupart des Indes Orientales, particulièrement de la Malaisie. (N. d. T.)
(3) Orothamnus zeyheri, fleur rare.
(4) Exploration
(5) L’Histoire de la cuisine des Boers, 1652-1806
(6) En Afrique du Sud, le barbecue passe pour cuisine nationale, la seule d’ailleurs qui arrive à unir toutes les couleurs de la nation arc-en-ciel. On y parle de “braï” (“braai” en Afrikaans signifie “grillade”). (N.d.T.)
(7) Le Boland, le “haut pays”, est une région du Cap occidental au nord-est de la ville du Cap qui comprend la région viticole principale d’Afrique du Sud. (N.d.T.)
(8) Le snoek sud-africain est un poisson de mer à chair ferme, une sorte de barracuda. (N.d.T)
(9) Une référence à un recueil du poète D.J. Opperman, Blom en Baaierd (Fleur et Chaos) de 1948. (N.d.T.)
(10) Littéralement “Première Rivière”, le torrent qui traverse Stellenbosch. (N.d.T)
(11) Bobotie : plat sud-africain à base de viande épicée, gratiné au four avec une couche à base d’œufs et de lait. La recette a ses origines dans les colonies hollandaises de Batavia. (N.d.T.)
(12) Cette dernière strophe est une adaptation d’un poème de Christian Morgenstern, ‘Der Lattenzaun’, ce qui, en allemand, signifie un treillage en bois à travers lequel on peut voir. Ce poème est discuté dans The Practice of Everyday Life de Michael de Certeau (1984: 127-9).
(13) En Afrique du Sud, on utilise dans toutes les langues le terme “boerewors” (saucisse des boers), une saucisse à base de bœuf, de porc ou d’agneau ou d’un mélange de viandes. En général, ces saucisses font partie d’un barbecue typique ou on en fait des hot-dog (boereworsrol). (N.d.T.)
(14) Une expression euphémique de “Zipless Fuck” dans Fear of Flying (1973) par Erika Jong.
Traduit par Cathérine du Toit
Catherine du Toit enseigne la littérature française et comparée à l’Université de Stellenbosch en Afrique du Sud. Spécialiste d’Henri Pierre Roché (l’auteur de Jules et Jim) elle a publié de nombreux articles sur la vie et l’œuvre de cet écrivain longtemps méconnu, un Européen avant l’heure pour qui la curiosité de l’autre et la connaissance de sa langue et sa culture étaient des atouts incontournables. En dehors de ses recherches universitaires, Catherine du Toit a traduit de nombreux ouvrages sur la viticulture ainsi que de la poésie et des bandes dessinées. Elle travaille en afrikaans, en français et en anglais.
On dragon’s teeth, goody two-poops, connoisseurs and sausage: a Stellenbosch medley for voice and upright, with two intermezzos, backed by historical rustling
Prelude.
Dragon’s teeth – Andante narrante
‘Daar’s ’n dorpie wat ek ken daar tussen die blou berge/En die lower van die eike oor die straat.’(1) These opening lines of a song by well-known songwriter Koos Kombuis already point toward the parochial sphere of white Stellenbosch. In a lightly ironic, autobiographical style, student life in Stellenbosch is subsequently portrayed as being little more than continuous debauchery: ‘die hele lewe was ’n bring en braai’(2) . Compared to the politically mobilised atmosphere of the University of Cape Town at the time, this song sketches a childlike and naive picture of the town which is still applicable four decades later, albeit with slight variations. Many citizens and visitors also associate the town primarily with wine, food and Cape Dutch gables, despite its housing one of the oldest universities in South Africa. Scenically located and relatively isolated (some would say it were a suburb of Oranjezicht), however, it is a town that provides excellent insight into the historical development of the human subspecies which had presented itself as the Light of the South here, at the bottom end of Africa, in the sixteen-hundreds, armed with Bibles, horses, designs and guns – and which subsequently, in the form of the sixteen year old rascal Hendrik Biebouw, with doubtful arrogance and in spite of the Dutch colonial authority, on a drunken weeknight in March of 1707, called itself for the first time ‘Afrikaander’ (Giliomee, 2003:22).
The metamorphosis of this ‘Afrikaander’ has played out under the auspices of manifold ideological formations over the centuries: from settler, in chronological order, to free burgher, slave owner, town founder, volksmoeder (3) , minister at the theological seminary, university founder, Christian-national Broederbond (4) professor, choirmaster, prime minister, poet, director of Sanlam and Volkskas, Armscor engineer, army chaplain, taalbul (5) guarding the final fortress, and finally, corporate Big Man of the global neo-liberal financial capitalism. To this day, the Biebouw tradition of boisterous debauchery is proudly upheld by a younger generation of Stellenbosch students, who have mostly chosen to pursue economics and business studies. And indeed: one need not restrict one’s inquiry to ideological formations alone to comprehend the metamorphoses of this Afrikaner. One can also consult that most material of cultures, the culinary, in order to gain insight into the Afrikaner’s emergence, its dominion and its demise.
The eating Afrikaner of Stellenbosch and its evolutionary phases are highly deserving of further investigation. Apart from its cultural archives, institutional minutiae, and literature, it will also be the contents of its stomach – its refuse bags, old refrigerators, and rubbish dumps – which will enable paleoanthropologists a few thousand years from now to identify it as Homo Bolandienus Stellenboschianus.
You might ask, why be so cynical about this lot? The local jumble of people of European descent were just picked out by historical forces of fate and dropped here haphazardly during the period of blindly avaricious colonial-mercantile Dutch expansion. Like the dragon’s teeth of Cadmus, they were sown here, shipload after shipload, by the VOC and the Heeren XVII to build and operate an outpost at the Cape. Borne here as they were upon raging waters, they had to construct for themselves a strong attitude towards the incomprehensible wilderness. And how else could they have done this than by, in a manner of speaking, donning their hats, exploring their surroundings, finding the spring, identifying threats, raising their flag, building the fort (with portholes for shooting), digging the ditch, erecting the fence, praying, keeping a journal, and asking every day: what shall we eat?
Intermezzo
The mischievous theologian – Scherzo, tempo di sturb de neighbor
There’s an anecdote about the broad-minded theologian from Stellenbosch who, in a moment of weakness, let loose the following fantasy on his students sometime in the Seventies. Imagine, youngsters, he apparently said, that we, for the sake of peace, quiet and justice were not to do everything that we as humans can do. We can use our windmills for sawing planks and building ships and sailing to lands afar for expanding our trade, but we choose not to. We can, having arrived here in Africa, with troops on horseback, claim the wilderness, name rivers and valleys in our own language, subjugate the natives, tame the rocks and the plains and build dams and churches, but rather we leave this undone. We can convert the heathens, but we decide not to make ourselves guilty of this. We can use cheap labour to dig up gold, diamonds and steel to fatten the state coffers, but we willingly refrain from this. We can build jets, missiles and armoured cars, but we prefer to avoid doing so. We can systematically subject people to ourselves, confine them to separate areas and take away their right to vote, but we elect not to. We can breed animals every day with the express purpose of killing them and eating their flesh, we can spread butter, jam and cheese on our bread, but we relinquish such extravagance with good reason – namely that we are trying to escape our own greed, selfishness and thirst for power. In this way we could perhaps adhere more closely to the dispensation of God and His intent with mankind.
Legend has it that this counter-historical proclamation was met with unanimous cries of protest in the lecture hall, and that the theologian had to flee from the room with papers flying and coat unbuttoned against the wintery day, a troop of students shouting in his wake. Complaints of blasphemy and desecration are said to have been filed with the management of the theological faculty and the whole town was abuzz for weeks after.
During his disciplinary hearing, the theologian was rumoured to have further incriminated himself through the use of irony. Indeed, he alleged that he had only just realised that God was, to all intents and purposes, created in the image of the Stellenboschian: he was a settler, a slave-owner, a founder, a civiliser, a trader, a Christianiser, a wine farmer, an exploiter (of things like lime, hot water springs, and farmland, and also of things like labour), a bureaucrat, a leader of the people, a governor, a general, a prime minister, an enjoyer of life, and – most of all – a connoisseur of food and wine. Thus, said the theologian, we should understand that being and morality is and always have been one and the same thing in Stellenbosch, that reality here was in fact exactly as it should be, according to the white residents, and therefore: long live the status quo.
Feeling reckless after the hearing, the professor struck up a conversation with three of his fellow lecturers in which he set forth by predicting that his conclusion would be repeated half a century later by politically uninvolved complexity theorists at the same university. According to these theorists, he asserted, this reality would be understood as a complex self-regulating system in which all human actions are themselves taken up into extremely slow-moving, and to us opaque, processes; everything would eventually be fine if everyone were simply to do their own thing and spread upon their respective slice of bread as much as they could possibly afford. Such a view would amount to an advanced philosophical version of that old adage about how the mills of God grind slowly – a proverb which, he maintained, was taken up by previous generations to entail a warning too: do not campaign too enthusiastically for rapid social transformation, it will happen as a matter of course, slowly, and things will change when the time for such change has been ripened properly by Providence.
According to bystanders, the three listeners had by then covered their ears for fear of contamination, but the professor was on a roll and he was improvising freely, tie in his hand and spectacles on his forehead. He proposed the ripening of time to be a material process, as determined by free human choices, not something pre-ordained by a Higher hand, for the slow mill of the one supreme God is not the only mill grinding. There is also the mill of the miller. And the breath of the bread-maker is the death of the other (who swings the sickle and carries the wheat bags). As soon as this bread/death dynamic gets going, he explained, inevitably two gods also appear; the god praised under the organ accompaniment in the moederkerk (6) in town and the other god who listens to the sorry wailing of the wretched of the earth in a stuffy tin building in Kayamandi. They seem different, he said, but they are the exact same thing, namely the Son of God who tells in the gospels that he comes not only with love and salvation, but also with the sword.
Prelude
Dragon’s teeth continued – Andante narrante ma col pugno
Today, not a trace remains in Stellenbosch of the expelled theologian’s insight into the value of self-discipline, a practice of self-formation by means of abstinence, delayed gratification, ascetism, and solitude – in his view, the basis of all great cultures. To this very day, the effects of the three-century-long process of colonial-parochial greediness are obvious, both in the enduringly and increasingly luxurious life enjoyed by the upper white classes, and in the massive poverty, deprivation, disease and hunger among the black and coloured population of the Stellenbosch area.
Are there influential and outspoken thinkers today who can point out these links and their distant historical causes to the young people of Stellenbosch, trying to theorise the phenomenon in terms of ethology, class struggles, adaptive evolution, systems theory or Actor Network Theory? The answer is definitely an affirmative one. Stellenbosch is known internationally as a prestigious university with numerous specialised centres and institutes researching these very issues within various contexts of investigation. But the effect of this research upon the general sphere and tonus of the university community is mostly minimal. Seen superficially, the University environment appears to be a corral of goody two-poops where an apolitical and oblivious student body is simply served as ‘clients’ and ‘knowledge partners’, by means of a corporate model.
Many years after the fact, the town also still reflects almost perfectly the spatial ordering of Apartheid, with a white town at the centre and coloured and black townships on the outskirts, surrounded on their part by rich wine estates where workers often live in dire poverty. One could point out that if the basic unequal organisation of the lives of the residents has not changed at all in a number of decades in this relatively small town with such a concentration of wealthy, scholarly and learning individuals, it is unlikely to change anywhere else in South Africa (cf. Ewert, 2013:255-268).
Intermezzo
The old millstream – Allegro bisbigliando
Oh catchment of defenceless water from prehistoric falls, oh convergence of its branches into a leaping stream, oh fecund flakes of seed in the foam on ferns, oh bleat of the reedbuck, cough of the leopard, river food of the little wandering tribes, oh rumour of the anchor and the pickaxe, oh the dull explorer in the defenceless valley, the field cornet on horseback with the looking glass from his knapsack pulling the marsh rose closer, oh top hat of the governor, oh daily report saying: ‘Eylantje omstroomt met verse water rontsom met hooge boome beplant’ (7) , oh first cemented canal, oh amber in the buckets in the white-gabled Avenue, oh sluices of Mostertsdrift, oh the free burgher watering his pumpkins, oh water wheel with iron rungs, oh flour, oh bread, oh mame se kindjie( 8) , oh soothing the feet of the slave woman, oh seed of the Indian cress leaked from the seams of her dress, oh ashes in the water ashes in the sea, oh roaring reservoir, oh ditch preserved by the millionaires of Rowan Street, oh step-by-step muted canal, oh bridged, leaf-fared, beslept and polluted banks, oh song of the flower sellers still imagined, oh sugar bush, pincushions, oh where are the hawkers beside the Rhenish church sitting there on the shore of the old millstream? Stellenbosch is calling, but do I know if I should stay or go?
Minuetto
From grooteet (9) to fynproewer (10) – Allegro strepitoso
It was in the towns of the Boland where the simple rural eating habits of the eighteenth and nineteenth century fell into disfavour. Whilst one ate such dishes as wurgpatat (11), stadige intrap (12), melksnysels (13), a knob of fat and a hump of bread on the farms, in town it was a matter of reputation to have a ‘good table’. But what is the use of a good table in Stellenbosch if you cannot show it off to your rivals?
One thinks of the passages in his book Verkenning (14) where Karel Schoeman describes the phenomenon known as ‘grooteet’ in great detail. In the chapter about Stellenbosch he writes from the perspective of the Dutch visitor about the lifestyle of the townspeople, about the great houses in their gardens, hidden amongst the trees, where the rooms are always shady and cool, about the footfalls of the slaves, the lavish flamboyance; the brashness and the gaudiness, the mealtime excess (Schoeman, 1996:113). At the wedding meal the young man is astounded by the platters of food brought in by the slaves and the manner in which the guests reach out to fill their plates, slicing off and scooping up: curries and pies and grilled meat and chickens, and a whole roast pig carried from table to table and dished up amid cheers and applause (Schoeman, 1996:129).
This portrayal by Schoeman doesn’t seem to be just a writerly fantasy about earlier habits in the Boland. In the chapter about the Cape community between 1707 and 1806 in her book Die geskiedenis van Boerekos 1652-1806 (15) , H.W. Claassens quotes from a letter written by the husband of Jan van Riebeeck’s granddaughter: ‘’t is of de Caab van vretten en suypen aan malkander hangt’ (16) (Claassens, 2006:115). Similarly, Cornelis de Jong writes about the people of the Cape in his travel diary of 1791-1797: ‘Over het geheel ken ik geen menschen, die sterker eten, sterker drinken en meer slapen’ (17) (Claassens, 2006:115). Lady Anne Barnard reports on the meal she took in Wellington in 1797 at the home of one Benjamin Weigt that in addition to rice, also included a Cape ham, the well-stuffed hindquarters of an antelope, two ducks, curry chicken, peas, beans, cabbage, a salad decorated with twenty-four hardboiled eggs, and a baked custard, various pastries and strawberries for dessert (Claassens, 2006:116).
If all of this was going on in Wellington, one cannot help but wonder about the excesses of Homo Stellenboschianus. According to Claassens the flamboyance and class obsession in the Cape and its surrounds were caused by, among other things, the example set by the hierarchic order of the VOC. The table was seen as a place where the host could demonstrate his class and wealth as an independent and influential individual. The culinary display could also have been a reaction against the hardship endured by the people at the outpost during their first decades there. It might also have been an imitation of the tables of the rich in eighteenth-century Europe, where the number of dishes presented during a meal had to be limited by law (Claassens, 2006:116).
An interesting phase in the metamorphosis of the Afrikaner is that of the right honourable connoisseur: the fynproewer. Its appearance coincides with its establishment as a member of the upper middle class and the political power of its party and this happens in Stellenbosch in the Sixties and Seventies. The fynproewer is a celebrity of the nation and his food is the food of the people, but in an utterly glorious mode. In the example I shall consider, he is furthermore ensconced in a glistening layer of fatty Bolandish belles-lettres. He is a member of a self-conscious group of cookers and eaters with a formal mutual respect. Such a group calls itself a gilde (18) and embodies a will towards the perpetuation of that which is authentic and that which is distinctive. And so enters the Fynproewersgilde.
The cookbook with the meaningful title So eet ons in Stellenbosch (19) (SEO) published in 1979 by the Fynproewersgilde as a part of the celebration of the town’s third centenary serves an example of culinary suicide, not only because of the unimaginative recipes and the uninspiring language they are written in, but also because of the idea of a tradition deserving of perpetual repetition. Aside from immortalising an essential Stellenbosch food, the little book of the Fynproewersgilde also fulfils all the functions of ideology, namely concealment, misrepresentation and reification.
To start with, the recipes are grouped according to the seasons. The culinary tradition of Stellenbosch is thus represented as being fundamentally connected with the rhythms of nature. This natural ratification is ascribed to Stellenbosch food by none other than the town poet D.J. Opperman, the scribe of the carbonari (Opperman, 1950:9). And in Stellenbosch, as we all know, the poetry of canonised poets and the Holy Book itself really are regarded as birds of a feather. Add to this the status of being not just an ordinary poet, but a canonising one (someone who anthologises Afrikaans poetry for the prescribed market), and your enunciations accompanying quince and pickerel suddenly become no less than Flowers of the Kitchen – they balance perfectly your Flowers of Chaos and your Flowers of Evil (20) with an authentic and good-natured domestic splendour.
The naturalisation of spiritual growth was nothing new in Afrikaans poetry after Van Wyk Louw’s ‘Vier Gebede by Jaargetye in die Boland (21) ’ (Louw, 1936:61-66 and, although one certainly wouldn’t want to compare the quick-witted topical poems by Opperman with Louw’s surging sonnets so drenched in pathos, the two poetic cycles do have something in common, even though the one is situated within the thoughts of someone strolling through the Boland in prayer and the other in the sphere of the well-stocked Boland pantry: our welfare, as seemingly implied by both Opperman and Van Wyk Louw, is maintained not by our politically guaranteed and capitalistically supported class position, but by the irrefutable example, measure and mood of the seasons. ).
According to Opperman one is necessarily relaxed in autumn and one feels the first pickerel coursing through one’s very veins (SEO:5), whilst in the winter one speaks instinctively in a more intimate idiom and within oneself the rocks of the Eersterivier become ever-more rounded (SEO:19). In summer, on the other hand, one is said to be positively aglow with goodwill towards neighbours and visitors (SEO:45). For spring, the poet thinks up something naughty with which to titillate the pious Calvinists: some sexually tinged spring exuberance complete with the allure of a Mediaeval troubadour – so quaint that even the Reverend would be able to appreciate it; a poem toasting new wine to the first field flowers of ‘bobbejaantjies (22) ’ and ‘fluweeltjies (23) ’ and having a tentative first tasting of the pointy red tips of strawberries (SEO:33).
The exalted natural rhetoric Louw uses to portray spiritual growth is modulated to a more earthy style in Opperman’s poems. The good manners of the white resident of a Boland town is generalised to become a natural standard of humanity. The fynproewers thus dedicate their book to each and every person who is interested in the good table, which is described as being inextricably linked to their traditional hospitality (SEO:colophon).
Intermezzo
For a scrap of bread – Largo parlando dolente
Who exactly is included in (and, by extension, excluded from) this particular group is easily clarified by reading the book Vir ’n stukkie brood (24) , published six years later by the alternative Afrikaans publisher Taurus. Sandra Kriel investigates the living conditions of farm workers in the Stellenbosch area. She interviews women, discussing also their cooking and eating habits. The book was one of the first of this kind of documentation undertaken in the region. It is an enduring reminder to everyone stuck in a middle-class comfort zone that there is an ever-growing periphery of desperately poor coloured households, of alcohol abuse and violence and suffering, all around the whitewashed connoisseur culture.
The following extract from Kriel’s interview with Rousie September illustrates not only something from the poor coloured kitchen, but also of an Afrikaans far removed from the loquacity of Mostertsdrift:
‘Ek krap my eie afval oek. Koek die afval. In die water, sterk warm water. Beespote, krap hom af. Silwerskoon. En as ek hom afsit in warm water… party mense brand hom af in die vuur, maar ek nie, hy’s pikswart, dan’s hy bitter mos, maar ek krap in die sterk warm water….Water moet koek onder die kloue dat hy los is. Moet eintlik nie baie koek nie. So tien minute moet jy hom koek. Dan moet jy hom uitslat. Wanneer jy hom baie laat koek, dan brand die poot mos vas. Sy dop, slat ek hom uit dan spoel ek hom af. Was hom spierwit. Afgewas, dan koek ek my een beespoot. Maak ek sulk. As ek afval het, dan maak ek my afval skoon. Die kop en pootjies. Maak kerrie-afval.
Skroei hom af die kop. Pens koek ek sommer dieselfde dag. Ek krap hom sterk warm af. Dis ... hoe sê hulle? vliesel binne-in. Trek die vlies uit, solank hy nog warm in die water, sterk warm is. Binnevlies, die geel vlies wat binne-in sit. Trek daai buitevlies af. Was hom af en sny hom stukkies. En ek koek vir hom. Boontjies of plein soes ek wil hê. Kerrie plein soes ek wil hê, en aartappels klein blokkies. Rys eenkant.’ (25) (Kriel 1983:85)
When reading this kind of account, one feels that the fynproewers might have given their book a somewhat humbler title, for example: This is how some of us eat in Stellenbosch.
From grooteet to fynproe continued – Minuetto strepitoso
Although cookbooks traditionally don’t contain an explicit or thematised knowledge of societal differences, alterity and contradictions, the omission adds insult to injury in the case of this particular book by means of its accompanying illustrations. On the cover one finds, in accordance with the urbanely civil ‘festive’ sphere of Opperman’s poems, sketches of the heirloom wineglasses, dishes and chandeliers against a backdrop of the mountain peaks known as the ‘Pieke’. On the title page there’s a sketch of fruit and vegetables on a breadboard in the style of the classic informally arranged cornucopia. But then there are a few sketches which don’t, as one would certainly assume in the Seventies, depict professors in business suits and farmers in sports jackets and their respective spouses draped in freshwater pearls, all in chintzy dining rooms. The sketches are of a schmaltzier pastoral bent, showing a kind of generalised “days of yore” where, against a stock Cape-Dutch architectural backdrop, coloured people, easily recognisable by means of clear ethnic physiognomic markers, are portrayed as a deeply content and fully reconciled lower class. How sweetly they sell fish from a little cart (SEO:6), how charmingly they bend over the rows in the vineyard to harvest the grapes (SEO:46). Aside from the reification of the culinary culture as a natural given, we also find the two other functions of ideology here, namely the concealment and misrepresentation of the material potentialities of the Stellenbosch connoisseur’s life and the political and class formations of the day.
Aside from all these signs marking the ‘misunderstanding’ under which the Fynproewersgilde simmered along, one also has to wonder how finely adjusted their tastes really were. Aromat (9), (commercial) curry powder (24), margarine (31), stock cubes (38), food colouring (28), custard powder (31), and, last but not least, a packet of oxtail soup powder, in the bobotie (26) no less (24), is an indication of the fineness of the tongues of these fynproewers. It seems one should take this book with a pinch of Aromat. It is an example of culinary amateurism, which in itself is not a problem – the kitchen is an amateur’s playground par excellence – but if it is accompanied by so much self-importance and conceit, it doesn’t exactly fill the reader with the milk of human kindness.
Vamp till cue
Sleepy hollow in the mountains – Slentando
High above the town stand the rocky mountains,
the one due north a pricklebacked lizard
slouching slowly on, head towards the sea,
the one to the east, an ancient beast with a stubby
concentrated head above green grown flanks,
behind this the mighty skull of Banghoek
thinking the unthinking, in summer and in winter.
Above the northeast-southeast valleys a coagulum
of vertically grooved and broken colossi
braving the breath of eagles,
in the west, hilltops and slopes all around
and then a hump, pushed up from a broad foundation,
from the earth a moulded and petrified turd
guarding the southern end, solidly, securely.
The mountains, their barbaric forms sketched and stylised
by Schumacher, Van Stade, Lady Anne, get names,
domesticating them like towns, they are empurpled on postcards
into a baroque scene, and adjured by surveyors, poets, composers
with pine forests, a cantata and a ballad –
Simonsberg, Bothmaskop, Banghoek,
the Pieke twins, Stellenboschberg, Papegaaiberg –
massifs whirled up from the magma,
unmovable, un-arable, accidental,
vexing, together with the baboons,
both farmers and learnéd lovers of the vines.
They are ascended by valorous generations, who century after century
look down in temporary abscission on the encrustation at the bottom,
whitewashed, red-roofed, its few blue streets, its furrows,
little tolling and futile bastion of science in an oak-lined grid,
spreading the central infection to carbuncled zones of poverty,
Idas Valley, Cloetesville, Kayamandi, and other filthier dumps –
sewage works, rubbish pile, cemetery, industry,
with the white idiots electrically fenced in on the western front,
the noisy exhaust pipe replacers and tyre changers
in garages at the northern entrance.
The evil climbers, architects, they so drenched in god,
once home, still fret about so many unconquered heights,
all the interstices of their town viewed from above,
so that once home they cannot tolerate the fences through which
one can look from here to there, and so as solace and defence
erect edifice upon edifice, building wall after wall. (27)
Rondo capriccioso
Boerewors (28) – Con brio
It doesn’t take long to diagnose the neighbourhood you’re in if you take time to speak to strangers in a Stellenbosch supermarket. What tickles its fancy, how watertight its walls are, which aspects are merely disguises for prejudice, and where its weak spots can be found.
Behold, for example, the situation in front of the sausage – or boerewors – section in an upmarket supermarket in Stellenbosch, such as the Spar. It is a radiant universe, filled with love, and the consumers there are the pearls in the crown of creation. But there is too much sausage and too many kinds of sausage, and their names are utterly mind-boggling; dizzying even to the most naive of well-willing mortals.
Kameeldoring, Blockman’s Special, Helshoogte, Yuppie, Buppy, Mummy, Blog, Blackhog, Hallelujah, Longbeef, Short Fuse, Gourmet, Der Hirt auf dem Felsen, Incredible Connection, Coriander, Mutton on the Run, H. B. Thomutton, New Afrikaner, Leftminced, Rightstuffed, Voortrekker, Dutch Reformed Church Brackenfell-East, Strandloper, Campsite, FuckOff MosQuito, Innerbraai, Howzit Weber, My Boy Willy, Outeniqua, Ossewa-Brandwag, Sarie Marais, Fourwheeler and the True Velskoen.
You see them milling about in the presence of the sausage, distracted, dejected, distraught. You see them fumbling with the packets, distrusting the names, how they go giddy with momentary identification, how they fight the urge, how they yield to the longing for a former or a prospective self. You see them looking at their watches, you see them praying, let this boerewors pass me by, you see their calls of distress and cries for help transmitted by cell phones. Some are torn between two options, others are expertly juggling six different kinds, one missus is hanging over her trolley, utterly confounded by the mass of sausage, her entire plan and purpose nullified by a Babel of labels.
And it is out of sympathy and a need to identify with your fellow human that you eventually approach them. For you also wish to purchase sausage and you think, surely there is no problem in all the world that cannot be solved through close cooperation and rational consensus.
So, you edge up to the mob and evaluate your fellow sausage buyers by the degree of their desperation. And with love in your heart and out of sincere sympathy you address a lady who seems much surer of herself than most and who has a stable expression on her face. A mighty fortress, you think to yourself, Dutch Reformed, she will know all there is to know about having a braai (29) that is all bliss and consolation. And with the most courteous tone imaginable, you set off.
Excuse me, ma’am, you look like someone who knows your boerewors, can you recommend something here?
Goodness, she straightens her back as though you’d stepped on a cobra, caught her in her boudoir dressed in her corsetry, snatched her offertory from the plate, or suggested that she read ‘The Zipless Undertaker’ by Erika Jong (30) .
Pardon, you say, I did not mean to offend you.
No mitigation. You trespassed. You defiled a private domain. You asked for advice about boerewors. She gives you a look that makes you retreat in reverse, wishing you could disappear into a bag of briquettes. The universe is dark, you think, and we are animals overcome by catastrophes. And you leave the shop without sausage. You eat carrots, and for two weeks you don’t buy any provisions.
But you haven’t learnt your lesson, and another week later – because you simply must have just a little inch and a half of boerewors on a piece of bread with butter – there you are once more, and you think that people aren’t ordinarily that touchy. So you try again. This time you pick someone who has a more tentative and all-embracing air about them and whose face is alive with all the very human shades of judgement, doubt and delight.
Excuse me, ma’am, you look like an expert on boerewors, could you tell me which of these is a good buy?
Lord, dearie, what a question, she takes off, the other day I said to Sors, that’s my husband who thinks he’s the braai king of the country, but nobody agrees with him, least of all me, yes me, look at me do I look like a woman who likes a stuffed-up boerewors? Me, I have to run around to get everything he likes to eat with his boerewors, banana salad, toasties, potatoes, green mealies and apricot-and-marshmallow sosaties (31) while he stands by the fire and stuffs about, I said Sors, I said to him, how long have you been braaiing, my dear husband, and still you can’t get your timing right with the coals and everything that has to get cooked, and every time he says to me Martha, I’m Martha Viviers nice to meet you, I say Sors how long have you been braaiing boerewors now and it’s always a stuff-up and every time, imagine the cheek, he tells me it’s because I, his wife of twenty years, always buy the wrong wors, have you ever? I say to him go stuff it, Sors, it’s the best wors in town and then it’s this and then it’s that, if it’s raw he says it’s overfilled, if it’s burnt he says it’s not fat enough, if it wrinkles he says its catgut, if it bursts it’s donkey loin, if it twists he says it’s halal, if the one end shrivels he says it’s kosher, and so he goes on, but if I can give you advice about boerewors, dearie, you braai it yourself, stuff him, let him sit in front of the TV in the lounge and you braai it yourself, and then I can recommend the following depending on your wood and whether you have some help in the kitchen, mind you, if Sors helps then again you have the chance that you will braai the wors and the meat perfectly, but then there was a stuff-up in the kitchen and the toasties weren’t buttered on the outside and the marshmallows fell off the sticks long before they came near a fire and then you can just as well give up and pour a drink and retire to your bedroom with a packet of chips and the Fair Lady, because then you have to listen to how unhappy he is, just when you think the wors is the issue, as soon as it was braaied properly then you see how Sors Viviers moans about the side dishes that he effed up himself pardon my French my maiden name was Jordaan, ai, those were the days.
By that time you have walked up and down every single aisle in the shop with Martha Maiden of Those Were the Days chatting your shopping list right out of your head. All the way past the till you struggle with her and eventually you leave with just a jar of peanut butter and a packet of drain cleaner and you want to get away, without sausage, never again sausage, not a single sausagial thought ever again, healed you are forever of the sausage section, when you see, as you rev up your VW Beetle, Martha of Sors poking through your window, shaking a packet in your face, here you go dearie, please take this effing thrice-stuffed boerewors off my hands, you have finally convinced me that it’s not for me, tonight we’ll be eating wieners with tomato sauce and thanks for the chat try Worsberg (32) in Bellville next time, just make sure it’s less than eighty percent pork it tends to be rank the next day and then you won’t want to see Sors at the breakfast table.
It’s enough to make a person go vegetarian, you mumble to yourself. But for God’s sake keep quiet when you stand gawking at the plump shiny aubergines in Fruit & Veg. Don’t look left or right, don’t let out a single adjective, don’t seek out a fellow admirer of these voluptuous fruits, you could get into all sorts of trouble. You could, for example, be invited to join the Stellenbosch Club of Eggplant Fettlers. And then you’re screwed in the town of godliness and gifts of grace, because if you thought the meat-eating mainstream was a problematic bunch, you haven’t heard the half of it. The sparkling fringe of Stellenbosch is where you will encounter the splendid parboiled oyster mushroom in the foam of Veuve Cliqot, as amuse-bouche, pronounced locally as: aha! mousebosch!
Notes
(1) ‘There’s a little town I know amongst the blue mountains / And the leafage of the oak trees over the street.’
(2) ‘All of life was a bring and braai’, with ‘bring and braai’ referring to a social gathering where each guest brings their own food to be barbecued communally.
(3) Lit. ‘mother of the nation’
(4) Lit. ‘league of Afrikaner brothers’; a formerly powerful secret organisation of white Afrikaner males.
(5) Lit. ‘language bull’
(6) Lit. ‘mother church’
(7) ‘Little island surrounded by freshwater, planted with high trees all around’, a sentence from the ‘Daghregister’ of Simon van der Stel, written on the 8th of November 1679 on his first visit to the fertile valley that would later become Stellenbosch.
(8) A reference to the Afrikaans lullaby ‘Siembamba, mame se kindjie’, this fragment meaning ‘mommy’s little child’.
(9) Lit. ‘great/grand/big eating’; referring to gluttony
(10) Connoisseur
(11) Lit. ‘choke sweet potato’
(12) Lit. ‘slow start’/ ‘slow step-in’; a thick bean soup.
(13) Lit. ‘milk cuttings’; thin strips of dough cooked in milk.
(14) Lit. ‘Exploration’
(15) ‘The history of Boerekos 1652-1806’
(16) ‘It seems as though the Cape is held together by excessive eating and drinking.’
(17) ‘Overall, I know no people who eat, drink and sleep more.’
(18) Guild
(19) ‘So we eat in Stellenbosch.’
(20) The first ‘title’ is a play on the real title of D.J. Opperman’s 1948 collection Blom en Baaierd (translated here as Flowers of Chaos) and the second, a play on Baudelaire’s Les Fleurs du mal (1857).
(21) a Well-known poem by N.P. van Wyk Louw, translated as ‘Four Prayers with Seasons in the Boland.’
(22) Babiana spp.
(23) Sparaxis spp.
(24) ‘For a scrap/ piece of bread’
(25) ‘I scrape my own offal too. Cook the offal. In the water, hot water. Cowheels, scrape them. Spotless. And when I set it down in warm water ... some people sear it off on the fire, but I don’t, it’s pitch-black, then it’s bitter, but I scrape in the hot water... Water must boil under the hooves so that they loosen up. Shouldn’t actually cook long. Ten minutes or so you must cook it. Then you bang it out. When you cook it long, the hoof burns. Its shell, I bang it out then I rinse it off. Wash it until it’s white. Washed, then I cook my own cowheel. I make brawn. If I have tripe, I clean my tripe. The head and the trotters. Make curry offal.
Sear the head. Stomach I cook the same day. I scrape it off hot. It’s ... how do they say? Membranes inside. Pull out the membrane while it’s still warm in the water, hot water. Inner membrane, the yellow membrane inside. Pull off that outer membrane. Wash it and cut it into pieces. And I cook it. Beans or plain, as I like it. Curry plain like I want it, and potatoes in small cubes. Rice on the side.’
(26) A popular traditional dish of spiced minced meat with a topping of egg custard.
(27) This last stanza is partly based on a poem by Christian Morgenstern, ‘Der Lattenzaun’, German for a wooden fence with openings through which one can see. The poem is discussed in Michel de Certeau’s The Practice of Everyday Life (1984:127-9).
(28) Lit. ‘farmers’ sausage’, a traditional South African sausage of many variations, containing a least 90% meat by law, usually coarsely ground and somewhat heavily spiced.
(29) Barbeque
(30) A euphemistic expression from Erika Jong’s Fear of Flying (1973).
(31) Kebabs
(32) Lit. ‘sausage mountain’
References
Claassens, H.W. Die geskiedenis van Boerekos 1652-1806. Pretoria: Protea Book House 2006.
Ewert, J. “Poverty and Inequality. Stocktaking of the Social Landscape of Stellenbosch” in Swilling, M. Subitso,
B. Loots R. (eds.) Sustainable Stellenbosch – Opening Dialogues. Stellenbosch: Sun Media 2012.
Giliomee, H. The Afrikaners. Biography Of A People. Cape Town: Tafelberg Publishers 2003.
Kriel, S. Vir ’n stukkie brood. Emmarentia: Taurus 1983.
Louw, N.P. van Wyk. Die halwe kring. Cape Town: Nasionale Pers Beperk 1937.
Oosthuizen, J. (ed.). So eet ons in Stellenbosch. Cape Town: Human & Rousseau 1979.
Schoeman, K. Verkenning. Cape Town: Human & Rousseau 1996.
Stellenbosch Fynproewersgilde. So eet ons in Stellenbosch. Cape Town: Human & Rousseau 1979.
Translated by Marius Swart
Podcast read by Jennifer Steyn
Marius Swart was born in Bredasdorp in the Overberg. He is a translator, interpreter and poet, and he teaches Translation and Afrikaans language studies at Stellenbosch University. On his daily commute between Paarl and Stellenbosch, he thinks mostly about literary translation, poetry, and winter cereal production.