‘Wie het wil hebben over spel, moet het eerst hebben over de spelregels’

Fiep van Bodegom dook vorig seizoen met stand-upfilosofe Laura Van Dolron, politicoloog Anton Jäger, psychoanalyticus Jens De Vleminck en digitaal designer Tereza Ruller in hun respectieve werkdomeinen om te onderzoeken welke rol spel daarin speelt. Ondanks de grote verschillen in disciplines en bijbehorende analyses, kwam ze toch enkele constanten op het spoor: ‘Wat telkens terugkwam, is dat spel regels nodig heeft om plaats te kunnen vinden. En dat is wel een interessante paradox die ook al in Huizinga’s idee van spel zit. Dat het namelijk niet zomaar wat plezier maken is of iets belangeloos, maar dat het aan regels onderhevig is, wil het werken. Regels die ook nodig zijn om dat cultuurelement in de beschaving te waarborgen. Hoewel je bij spel toch eerst en vooral denkt aan de activiteit zelf, gaat het dus, als je een beetje dieper graaft, toch voornamelijk over de mogelijkheidsvoorwaarden daarvan.’

Dat Anton Jäger met een minder optimistische visie op spel kwam, had precies ook met die regels te maken, of dan vooral met het gebrek daaraan. 
Fiep: ‘Anton Jäger had het in zijn lezing over hoe het internet als nieuw publiek domein de democratie ondermijnt, precies omdat dat nog niet gereguleerd is en daar nog geen duidelijke regels zijn uitgezet. Verder viel het ook op dat makers als Laura Van Dolron en Tereza Ruller optimistischer waren wat spel betreft, omdat ze spelen ook zien als hun werk. Psychoanalyticus Jens De Vleminck zag het dan weer meer als een praktisch middel in de therapie dat de mens in staat stelt onverwachte dingen te kunnen verwerken of zelfs volledig mens te kunnen zijn buiten de context van de behandeling.’

>> HERBELEEF HIER DE GESPREKKEN met Laura van Dolron, Anton Jäger, Jens De Vlemick en Tereza Ruller.

Het toeval als tegenspeler – spel als basis van het leven

In zijn Homo Ludens benadrukt Huizinga hoe spel niet een element is naast andere elementen in de cultuur, maar net hét overkoepelende element, datgene waaruit cultuur ontspringt. Dat het begrip nog steeds relevant is in die zin, mocht blijken uit de gesprekken.
Fiep: ‘Ik moet hier in de eerste plaats denken aan hoe Laura Van Dolron over spel sprak als iets wat heel serieus is maar ook plezierig kan zijn, en dat integreerde in een heel wereldbeeld zonder blind te zijn voor de verschrikkingen. Ze noemde het toeval ook haar tegenspeler, dat vond ik heel mooi. Maar ook de anderen spraken over spel als iets wat onlosmakelijk verbonden is met cultuur. Spelen is niet alleen iets wat kinderen doen, wat je alleen maar doet voor je plezier of wat plaatsvindt binnen een gesloten gemeenschap, maar iets wat doorheen het hele leven verweven zit. Het nadenken over spel mondde dus nooit uit in een vorm van ‘luchtfietserij’ – een reëel gevaar - maar bracht net nieuwe inzichten door het begrip te onderzoeken en toe te passen.’

Huizinga’s waarschuwing dat het spelelement van de cultuur langzaamaan afbrokkelt, moeten we volgens Fiep met de nodige nuance bekijken. Zijn analyse dateert tenslotte al uit de jaren dertig en het idee dat de cultuur achteruitgaat, is een gemoedsstemming waaraan elke generatie ten prooi valt. Toch heeft elke tijd zijn eigen uitdagingen.
Fiep: ‘Doorheen de gesprekken werd het steeds duidelijker dat de voorwaarden voor spel ook de regels zijn, en het idee van regels veronderstelt een gemeenschap die zich daaraan houdt. Dat zijn misschien wel dingen die nu ingewikkelder zijn geworden omdat alles veel meer gefragmenteerd is.’ 

Nieuwe reeks met Valerie Trouet, Michael Foley, Kaouthar Darmoni en Jean Paul Van Bendegem

In februari 2021 verwelkomen we opnieuw vier gasten voor een filosofisch gesprek en exploreren we hoe spel een rol speelt in hun discipline. Filosoof en wiskundige Jean Paul Van Bendegem zal ons inwijden in de wiskunde, dendrochronologe Valerie Trouet onderzoekt het klimaat aan de hand van jaarringen in bomen, ondernemer en genderexpert Kaouthar Darmoni reflecteert samen met ons over gender en spel, en filosoof Michael Foley nodigden we uit naar aanleiding van zijn nieuwste boek Isn’t This Fun?
Fiep: ‘In Valerie Trouets onderzoek vind ik het superinteressant hoe ze twee dingen die ogenschijnlijk los staan van elkaar – jaarringen in bomen en belangrijke gebeurtenissen in de menselijke geschiedenis – samenbrengt. Daar komt een grote creativiteit aan te pas, en daarin schuilt ‘m ook het spelelement in de wetenschappelijke praktijk, vermoed ik. Maar over hoe zij die informatie verzamelt en combineert, en hoe ze op dat idee is gekomen, heeft zij zelf ongetwijfeld nog meer te vertellen. Los daarvan ben ik ook heel benieuwd naar wat jaarringen van bomen, klimaatgebeurtenissen zoals orkanen en de val van Rome over elkaar kunnen zeggen.’ 

Dat verbinden van verschillende dingen, getallen meer bepaald, maakt ook het kloppende hart van de wiskunde uit. Dat Jean Paul Van Bendegem bovendien een boek schreef over de wiskunde van het seksuele (Elke 3 seconden) en over Hamlet en entropie, vergroot het spelplezier alleen maar. En spelplezier is net het thema waarop de Ierse schrijver en filosoof Michael Foley dieper zal ingaan. Met zijn laatste boek Isn’t This Fun. Investigating the Serious Business of Enjoying Ourselves leunt hij dicht aan bij Huizinga’s oorspronkelijke definitie van spel. 

Fiep: ‘Ik denk dat ik er een licht sarcasme in hoor, maar hij is wel serieus in zijn pleidooi over plezier maken als wezenlijk onderdeel van de maatschappij en het leven. Net als dat zaken als ‘ritueel spel’ of ‘grenzen verkennen’ een belangrijke functie in het leven vervullen en deel uitmaken van een gemeenschap. Ik vermoed dus dat hij een update zal geven van Huizinga’s idee over spel en het toepast op de huidige cultuur.’ 

Hoe spelregels tot creativiteit kunnen leiden 

Terwijl ze zelf gast na gast uithoort over spel in zijn of haar beroepspraktijk, zijn we ook benieuwd naar hoe Fiep haar eigen bezigheden als schrijver en essayist met spel verbindt.
Fiep: ‘Ik heb het idee dat het vaak niet zozeer gaat om iets helemaal nieuws vanuit het niets te maken, maar dat je gebruikt maakt van dingen die er al zijn en die op een originele manier weet te combineren. Als ik een stuk in opdracht schrijft bijvoorbeeld, dan doe ik dat meestal binnen een bepaald format. Dat zijn de regels waarbinnen je moet spelen en dan kun je onderzoeken hoe je met die regels iets meer kunt doen dan ze gewoon negeren. Zo kom je tot creativiteit. Maar soms zet zo’n format het spel ook onder druk en wordt het louter ‘produceren’. Verder geef ik ook les, en daarin zie je goed hoe je de mogelijkheidsvoorwaarden voor spel creëert door een ruimte te scheppen waarin iedereen vrij en veilig kan zijn. Meer en meer besef ik dat het onderwijzen niet alleen om kennisoverdracht gaat, maar meer nog om het creëren van een situatie waarin mensen zich kunnen ontplooien en ‘spelen’. Als ze daardoor kunnen komen tot iets wat henzelf verrast, dan is het hoogste doel bereikt.’